Mizo mipa nihna leh rilru lam natna (Eng vangin nge hmeichhia aia mipa intihlum an tam?)

Joel Zoramthansanga

PhD Scholar (Pastoral Counselling), 

UTC, Bangalore



Kum 2011 aṭanga 2023 (July) chhung khan Mizoramah mahni intihlum mi 1,145 an awm a, chung zinga 954 chu mipa an ni a, mi 191 chu hmeichhia an ni thung. Statistics-in a tarlan danin, mahni intihhlumna hi kum 20-39 inkarah a tam ber a ni. Kum 2023 (January–September) chhung khan mi 60 vel mahni nunna la an awm bawk. Tun hnaiah pawh mahni nunna la chanchin duhawm loh tak tak hriat tur a awm leh ta fo mai. Khawvel puma mahni intihhlumna (suicide rate)-ah 70% vel chu mipa an ni a, 30% vel chu hmeichhia an ni. Chutihrual chuan, mipate hi a tam zawk ni mah se, mipa zingah ṭanpuina (mental health services) pan an tlem em em thung. Hmeichhia aia mipa intihlum an tam chhan hi thlir dan hrang hrang a awm thei ang a, kawng khat kan tarlang dawn a ni.



Eng nge a chhan?



Indian Journal of Psychiatry-in zirchianna a neihah mipa za zela sawmli pahnih (42%)-te chuan rilru lam natna an neihte sawi chhuah chu chak lohna (weakness)-ah ngaiin ṭanpuina dawn an duh loh phah niin a tarlang. Mipa tam zawk chuan mi dang ṭanpuina dawn hi chak lohna (weakness), derthâwnna (vulnerability)-ah an ngai a, mipa chu mahni intungding zo, mahni rilru thunun thei tur khawpa tuarchhel tura beiseina hi ngaihdan lian tak pakhat a ni. Mi chak lo, mi nêp nia lan an duh lo va, ṭanpuina dawn chu thil zahthlaka ngaih a ni fo.



Asian Journal of Psychiatry-in a zirchiannaah, Indian mipa 50% chuan an laka mi dang/khawtlang ngaihdan (societal judgement) tur an thlir avangin rilru natna neite pawhin sawi chhuak lovin anmahniin an tuar mai niin a sawi bawk a. Rorum, eizawngtu, rilru fim, roreltu, hruaitu, huaisen, chak, ṭawng tam lo, etc., te hi khawtlangin mipa nihna tura beiseina lian tak a neih avangin mipa zingah chutiang nih ve loh hlauhna chu a lian a; rilru lam natna nei pawh sawi chhuak ngam lovin anmahniin an tuar mai ṭhin.



National Institute of Mental Health and Neurosciences (HIMHANS)-in mipa zinga depression neite an zirchiannaah 29% chauhin rilru lam natna an nei tih inhriain inenkawl nachang an hria niin a tarlang. Mipa depression nei zinga 69% vel chuan depression an nei tih pawh an inhre lo tihna a ni. He zirchiannain a tarlan chu, inzirtirna dawn ṭhat tawk lohna (lack of awareness) a ni a, mipa ṭhenkhat chuan rilru lam natna an neihin mipa nihnain a ken tel nunphung pangngai ve rengah an ngai tiin sawi pawh ni ila kan sawi sual thui lo vang.



Pi leh pute huna Mizo mipa dinhmun



Pi leh pute hun lai khan mipa fa an neih chuan mi huaisen, pasalṭha ni turin an duh vek a; mipa a lo pian chuan, ‘Mi huaisen, sa kap thei’ tia thu chhamin naute (mipa) lo piang chu chem an humtir nghal ṭhin. Chu mipa naupang lo piang chu a chhungte mai ni lo, hmelma leh sa hlauhawm lakah pawh khawtlang venghimtu turin an hual lâwk ṭhin. Mi huaisen, pasalṭha nih chu dinhmun sang tak a nih avangin mizo mipa zawng zawng duhthusam leh nih tum ber a ni.



Thangchhuah: Mizo mipate tum ber



In lama thangchhuah leh ram lama thangchhuah tura mipain a hlen ngaite kha thil namailo tak a ni a. Lusei hnamah chuan in lama thangchhuah turin chawng, sechhun (sedawi), mithirâwplâm leh khuangchawi tihte hlen a ngai a. Ram lama thangchhuah tur pawhin ram lamah sakhi, savawm, sial, sai, etc., bakah rulngan, vahluk, muvanlaite chu an kah/thah ngei ngei a ngai ṭhin bawk.



Thangchhuah tura tih ngaite an hlen chhuah hnuah chuan khawtlangah dinhmun sang tak neiin ngaihsan an hlawh a, thih hnuah pialral pawh kai ngei tura ngaih an ni. Chu dinhmun chang tur chuan mipa huaisen, tuarchhel, tlawmngai nih a ngai a, mipa dangte nen inelin, khawtlanga dinhmun sang zawk chang turin an nun pumpui chu an hmang ṭhin. Tunlai ṭawng takin ‘soft’ loh tur tih chu an thupui ber a ni.



Thaibawih: Mizo mipate hlauh ber



Mizo hmeichhia chu mahni in lama rim taka hna thawk tura beisei an ni a, zing taka thovin a pasal leh fanaute tana ei leh in buatsaih chu a hna ber a ni. Chutihlaiin, chhungkaw pa ber in chhung khur hnaa nupuite pui ṭhin chu ‘thaibawih’ tia kovin, nupuite thu thua awm mi nihnaah an ngai a; chutiang mipa chu dâwih, nêp, pa lo nihnaa ngaih a nih avangin thaibawih tia koh nih chu mipate hlauh ber a ni. Mizo mipate chuan thaibawih tia koh chu pumpelh an tum ber a nih laiin mi tawrawt, luhlul, tuarchhel, huaisen, hrât khawkhêng chu an tum ber a ni thung.



Pipute hun laia mipate khan chhungkua leh khawtlangin an chunga beiseina lian tak an neih kha an tihlawhtling vek theiin a rinawm loh. Pasalṭha ni tur chuan huaisenna, tlawmngaihna, finna a pawimawh rualin sa kah zat, hmelma lu lak zatin a zir a lo ngai bawk. Chhungkua leh khawtlang beiseina phak lo tam tak an awm ve ngeiin a rinawm. Khatiang taka inenkawlna hnuaiah khan mipate dinhmun a ṭhat viau rualin mipa nihnain a ken tel hlen chhuak ve lem lote chu insitna, inhmuhhniamna an nei ve ngei ang. Mahse, tuarchhel tura beisei an nih tlat avangin chhel takin a rukin an tuar mai ṭhin.



Tunlai khawvel



Kan pipute hun lai ang em chuan rorum a ṭul tawh lem lo mai thei, amaherawhchu, mipa nihnain a ken tel mi chak, eizawngtu, rilru thunun thei, tuarchhel, fing, hruaitu, etc., te hi mipate nihna tura beisei a la ni zel a. Mimal harsatna sawi chhuah mai maite chu Mizo pa chuan a tih turah a ngai lo mai ni lovin, mipa hrim hrim tih turah pawh a ngai lo. Mizo pa chuan eizawngtu, chhungkaw venghimtu a nih a inhriat mai bakah, mahni rilru thunun thiam (emotional competance) tura beisei a nih angin a chhehvela mite natna tur thu lêng vel chu amahin a pai dam mai ṭhin. Khawtlangin mipa awm dan tur leh rilru puthmang tura a beisei ze hrang hrangte avang hian mipa chuan eng harsatna pawh lo tawk se la, khawtlang dem a hlawh loh nan a ruka tawrh a thlang zawk fo.



Mipate tan chuan zalen taka harsatna sawi te, rilru chhungril inbun ruahte chu an mipa nihnain huamtir a nih ve loh avangin rilru lam natna–stress, hypertension, anxiety, depression neih theihna a sang hle. Rilru natna neite pawh hun rei tak an inthup a, khawtlangin a siamsak mipa rilru puthmang tur chu puin khawtlang vekin a dem leh ngaihnêp an hlau va, sawi chhuak mah se ngaihthlaksaka hrethiamtu tur hmu dawn lovin an hria a, damna kawng awm chhun chu mahni nunna lak ni maiin an hre ta ṭhin a ni.



Mipa nihna hrisel Bible aṭanga zir tur



Bible-a kan hmuh Pathian mi hmante zingah pawh mi chak leh tuarchhel ta,; a hunah chuan ṭap a, lungngaihna lantir leh mai ṭhinte pawh kan hmu nual a; mihring nihna dik tak an chanchin aṭangin zir chhuah tur a awm. Jakoba fapa Josefa pawh a unaute’n an hralh a, kum tam tak tuarchhel taka a tawrh hnuah Aigupta-ah dinhmun sang taka hlan kai a ni a. Amah hralhtu a unaute a hmuh leh kha chuan vawi tam a ṭap tih kan hmu a ni (Gen. 42:24; 45:1-2). Nehemia pawh Jerusalem khaw dinhmun avangin lungngaiin a ṭap a, chaw ngheiin Pathian hmaah a ṭawngṭai a nih kha (Neh. 1:4). Isua meuh pawh a lungngaihna a lantir thu kan hmu a, Lazara thlan kianga a ṭah thute (Joh. 11:35), Jerusalem a ṭah thute (Luka 19:41) kan hmu bawk.



Mipa nihna hrisel zawk kan neih theih nan mipa chuan chakna leh derthâwnna kan nei ve ve a ni tih kan inpawm a pawimawh. Ṭanpui kan ngaih huna ṭanpuina dawn hreh loh te, lungngaihna leh harsatna sawi chhuahte hi mihring zia pakhat ve mai a ni tih kan inzirtir a hun tawh hle. Chutihrual chuan, ‘pa lo’ tia indem mai lovin, ngun taka ngaihthlatu, hrethiam taka an harsatnate lo dawngsawngtu an mamawh tih kan hriatpui tlan a ngai hle bawk.

Previous Post Next Post

Contact Form