A, aw, b, ch dam reng rawh se!

L.B.Tluanga

Sap pachal, ziak mi, thu leh hla lamah pawh “Shakespeare-a aiin ka thiam zawk” ti ngam George Benard Shaw chuan saptawng sipel (English spelling) mumal lo leh lam dan (pronunciation) kawng hmang nei lo lutuk hi a vei hle mai a. Ani chauh lo pawh kum zabi 19-na lai khan, English ziak dan siam that duhtu mi tam tak an awm. Finna leh fiamthu chawh pawlh thiam ziaktu lar Mark Twain meuh pawhin English spelling siam that dan tur ruahmanna a siam dul mai! British ram awp a zau tual tual a, English a darh zau tual tual. Chutih laiin English mi ngei pawhin anmahni tawng sipel an thiam kim si lo! Khawvel ram tam tak tan English hi mangchhia (nightmare) a la nih mai theih dan tur hi an lo hmu lawk a ni ngei ang.

G.B.Shaw chuan thumal pakhat 'ghoti' hi a lam rik dan tur mi thiam chi hrang hrangte a zawt thin a, tu mahin an chhang dik thei lo. Ani chuan, “‘Enough’, ‘rough’ tih ang velah hian GH chu F angin kan hmang a; ‘women’ tih hian O chu I angin a ri bawk a. ‘nation’ han tih hian TI chu SH angin kan hmang bawk si a, chuvangin ghoti chu fish ti-a chhiar tur a ni” a ti. America pawh ‘Emiraike’ ti lo va ‘Amerika’ kan ti tlat te, thumal pakhatah pawh hawrawp thuhmun rik dan a danglam daih (December) te hi hriat thiam a har hle reng a ni.

Hetih kawngah chuan Mizote hi hnam vannei ber zinga mi kan ni. Mizo tawng thumal lam rik dan tur leh hawrawp mal rik dan hi a inzul (phonetic) tlat avangin, Mizo tawng chhiar chu awlsam taka zir thiam theih a ni. Chhiar leh ziak thiam awlsamna chuan lehkha thiamna atan hamthatna tam tak a pe thei bawk si. Tawng chungchang bik thiamna sang tak nei Pu Buanga’n Mizote a, aw, b a lo siam hi kan vannei. Ziak leh chhiar lama kan sanna pawh kan beih nasat vang a nih rualin, zir thiam a awlsam vang a ni tih i hria ang u.

English erawh chu a ‘phonetic’ ve lo. Khai mah aw - TO (tu), THE (da), PHI (fai) te an ni daih mai a. DO (du) a nih laiin SO (su) a ni leh miah si lo. GE (ze) kan ti a, GO (zaw) kan ti leh si lo. Europeah hian English naupangte chuan chhiar an thiam lo ber. Finland naupangte’n thla thum chhung leka ziak leh chhiar an thiam theih laiin, ziak leh chhiar thiam nial nual tur pawhin English naupangte chuan kum 3 lai an zir a ngai. US Vice President Don Quayle (1989-92) pawh ‘potato’ sipel a thiam loh vangin a lar hle a nih kha!

English hi a pawimawh si a, a har bawk si a. Chumi avang chuan an naupan tet atangin zirtir mai ila, tih te leh sikul lut hma se tih ngaihdante a lo piang a. Heng ngaihdan dik lo tak tak hian pawi lian tak an khawih ta a ni! Naupang kum 6 tling tawh pawh an thluak 80% a insiam emaw chauh a la nih laiin, kum 4/kum 5 chauhte pawh zirna pangngai kan hmachhawntir a, chutah pawh English medium lehnghal.

Tawng bulthut la nei chiang kuang si lo kha tawng dang kan zirtir a, a pawi thuizia kan chhut thiam lo. Tawng harsa leh tum elh, ziak dan kawng hmang leh lam rik dan mumal nei lo lutuk hmangin naupang kan nghaisa a ni ber e! An rilru, taksa leh thinlung than lenna tura rahbi hmasa ber, rahbi pawimawh lutuk si kha tawng hriat loh hmangin kan zirtir miau si a.

Nausen chaw tha tak tak hmu chhuak zel mah se, nu hnute tui pawimawhna a bo thei lo. Huan siamtu tan thiamna lo sang zelin, thlai chi tha leh sawrkar tanpuina lo pung zel mah se, huan neitu taimakna leh tumruhna a la pawimawh reng tho. Formal Education pawh hian management lamah te, principles, methods leh techniques lamah te huang zauh zelin hma sawn nasa hle tawh mah se, a bul tanna pawimawh ber (basic skills) chu 3-R’s Education (Reading, ’riting, ’rithmetic) kha a la ni reng tho.

Thiamna hi thing kung lian pui nen an tehkhin thin. He thiamna thing (tree of knowledge) zar lian zualte chu philosophy, sociology, history, economics, pol.science, commerce, education etc. an ni a, a zung lian zualte chu physics, biology, chemistry, etc an ni a; a zung ziding lian ber chu mathematics a ni. Mathematics tobul leh a nghahchhan ber chu arithmetic a nih avangin, arithmetic chu ‘queen of mathematics’ an ti hial mai. Tin, arithmetic chu ziak leh chhiar thiamna tel lo chuan a famkim thei lo. Chuvangin Reading, Writing leh Arithmetic te chu zir bul tanna pawimawh, zai khata luang za an ni.

Zir bul tanna hmanraw pawimawh ziak leh chhiar thiam awlsam ber neitu mizote’n kan vanneihna hnawla English medium kan bawh tlat mai hi chu kan tho a chiang khawp mai. Ziak leh chhiar thiamna hman tlak (functional literacy) chu tawng thiamnaah a innghat. Kei hian Hindi hawrawp hmangin thil tam tak ka ziakin ka chhiar thei. A awmzia ka hriat loh avangin Hindi-ah “literate” ka ni lo. Hindi medium chuan pawl khat pawh ka pass hauh lo vang. English chhiar thiam nial nual, sawi thei nial nual, ziak thiam nial nual hi ‘literate’ an ni lo. An tawng thiam tlemte chu thil zirna tlak a ni lo. 

Thil hriat thiamna, a nihna tak tak zuk varpawhna chu tawng thiamna-ah a innghat tlat tih chu hnial rual loh a ni. Naupangte hian an kum leh pawl zat mil zelin zirtur (subject) chi hrang hrangte chu a tahtawlin an zir chho zel tur a ni a. A bul atanga an fi ah a tul em em mai. An chhungkaw tawng chu mizo tawng, tawng tual leng pawh mizo tawng ni si, naupang kum 6 mi lek khan pawl 1 zirlai mathematics te, moral education te chu a thiam lem loh English ngatin zuk han zir a maw le! Thiamna tak tak aiin English kan ngai pawimawh zawk ta mai em ni le? English thiam chu pawi mawh hle mah se, zir hma lutuk tur a ni lo. A bul hre chiang lovin lehkha a thiam theih tak tak loh. Thil awmzia leh a ke chheh (basic concepts & fundamental processes) te hi pianpui tawng ngat pawhin zirtirtu thiam takin taima taka a hrilhfi ah a tul fo thin.

Mizote thinlung phekah a, aw, b, ch... hi mawi takin inziak nghet tlat se la, tumahin nawt reh suh se. Kan chhungkaw tawng, kan pianpui tawng, kan tawng tual leng ni bawk Mizo tawng chu kan khaw eng hmuh thiamna tawng, thil bul kan hriat thiamna, kan hlimna leh lungngaihna kan puan chhuahna tawng, thu dik kan sawina tawng, thinlung leh tih tak zeta Pathian kan biakna tawng la ni zui zel rawh se.

Mimal, chhungkua, pawl ho, kohhran leh sawrkar chen hian thangharh ila, Mizoram hi Mother tongue-Based Primary Education parvulna ramah i siam ang u. Chutah ngei chuan kan hnam leh sakhua a ding nghet dawn si a.