Chawngkhum dan tlang huat loh ! (Mafaa vrs Revd Chuauţhuama)

Lalremliana Pachuau

He khawvelah hian thu hlawm thlan bikah inhnialna (debate) ropui tak tak a lo thleng tawh ţhin a. Zoram Khawvelah pawh hian Pu Vanlawma’n Pu James Dokhuma a han critic-te kha a hun lai na nâ nâ chuan sawi leh ih ti tamtu a tling hle a nih kha. Debate angin kal lem lo mah se, Pu James Dokhuma thlavang hauhtu an rawn inlar zui mawlh mawlhte kha khuareia Zofate thu leh hla hausaknaa chhiar a la ni ngei dawn a ni.

Ţhian hlun ber pahnih Vladimir Nabokov leh Edmund Wilson, Nabokov-a’n Alexander Pushkin-a lehkhabu Eugene Onegin a lehlin dan a sawisel vanga ţhian dun inngeih tak, kum tam tak chhûng an inbiak loh phahna ang te, kum 30 chhûng lai mai, Latin ziaktu lian pahnih, Gabriel Garcia leh a ţhenawmpa, Mario Vargas Llosa-te, hmeichhe pakhat chungchanga an thu a inrem loh vanga an inlaichinna chhe ta duai mai te, kum 1989 kuma Norman Mailer-a’n New York khawpuia suit var ha reng maite hi chuan lungmawlna chi khat an nei tih a sawi vanga Tom Wolfe-a hnen aţanga hnialna lo kal leh thil thleng dang tam tak han chhiar chang chuan mipa leh mipa hi a lo inhuat theih viau a lo ni!

Chhuanthar Zofate zinga thu leh hla lama thawhhlawk ber; Jf-a hnu lama arsi êng ber ni bawk, Mafaa kan chân hnu lawkah ka Pachuau lunglian pui Revd Chuauţhuama, a thil seh tawh thlah leh mai mai ngai lo, a ngaihdan nghet leh dik nia a hriat tawh phawtte chu Pathian thu ang maia sahuai thing vawn tlat mi chuan chhangtu nei lo tura a inhriat vang nge ni a, a thinlungah huatna reh thei lo a lo pai ve reng zawk tih mai turin Mafaa chu a mupuiin a rawn sai ta nalh nalh mai a! Chu chuan lamţang ve ve siamin Zoram titi lian zinga dai ngai tawh lo turin inhnialna a rawn chawk chhuak ta a nih hi.

Revd Chuauţhuama hian ama kâ ngei hmangin, dt 5/01/2019 Vanglaini chhuakah ‘Mafaa leh Kei’ (Çhawngkhum dan tlang huat loh) a ziah chhan point 5 lai chu ama huang bikah tihian a sawi a.

1. Mafaa kha mi uiawm tak a ni.
2. Zu hian hnuk a chhàt hnem hle.
3. Mizoram sawrkarin zu a khap ţan hi ka fak duh.
4. ‘Boral’tih ţawngkam hi hman hreh tur a ni lo.
5. Mafaa hi Presbyterian Pastor-in a vui a, vanram kai leh kai loh tur lo thliar hi kan hna a ni lo.

Pu Chuaua hian a article bulţan nân - WhatsApp group pakhat, Pastor-ho Titina-ah pawh an rawn târ lang a, a uiawm thu an sawi nak nak a, Pastor pakhat chuan, “Mafaa chu zû vànga thi ni mah se, a contribution enin a uiawm hle mai” a rawn ti nghe nghe a. WhatsApp group hrang hrangah pawh Mafaa ui thu an târ lang chuai chuai a. Thu ziah lama thawh hláwk tak, a bîkin nula leh tlangvâl, tleirãwl lam lawm hlawh zâwnga thu chheh leh chei thiam a nih avàngin ui a hlawh zual a ni ang, tiin a fakawmna laiah duhtawk mai lovin a veilam a han thailang hram duh a!

Pu Chuaua hi ţawnga duhtui tak mai a nihna lo langin, Mitthi sawina ṭawngkam kan neihte chu—thi, hnuk chat, awm ta lo, boral, fam, tlin ta lo, peih ta lo, kal ta, mual liam ta, Lalpa hnênah a châwl ta, kan ṭhen ta, etc. Mi ṭhenkhat chuan ‘boral’ tih hman hi an hreh thar vêl a; mahse ‘boral’ tih hi Mizoin mitthi kan sawina ṭawngkam langsàr ber pâwl a ni a; hman hreh chhan tûr a awm lo, tiin a point thumna a rawn tlip zaih mai a. Kei pawh boral han tih mai hi hreh lem lo mah ila, Mizo kan nihna tarlangtu, kan ţawngkauchheh mawi tak takte hmanga thlah liam hi ka la duh cheu zawk ang.

Pu Chuaua hian kohhran rin dan tinghing lawih khawp ţawngkam chheh a neih zuina hian titi a ti tam zual a! Tihian a sawi a, ‘A thlarau chu a Lalpa hnênah a chàwl ta a ni. Mafaa kha a nunah chuan a famkim hauh lo tih chu tlâng hriat a ni; chak lohna a nei ve. Amah ngei pawhin a sawimawi ṭhin, a loa a awm hleih theih loh ZU kha a natna phèna thil awm lian tak a ni. A thih chhan tak chu natna dang pawh ni se, ZU a buan hneh loh avànga kha natna kha nei a ni ang’ tiin. Hawrawppui meuh hmanga a tarlan duh chu ZU bawk a ni! Ţawngţai sakna kaltlanga vanram kai theih ang dawn dawnin thu a chhep zui hi ngaihtuah chian a ngai mang e! Catholic purgatory beiseina nen ankhat reng a ni dawn a, chumi tlansantu Protestant tân hei hi sawimawi chi a ni lul lo!

Pu Chuaua leh a sangawizawnpui tam zawkte hian zu hi sualah chhuah an duh ngawih ngawih a. Mahse, Pu Denga khan Bible kalh miah lovin, ‘Zu chu thil a ni’ a tih hi an sawizui duh ngai thung lo. Kan Pathian thu hian a awih loh leh phal loh zawka chu zu ruih buai mai hi a ni zawk. Ruih avang thluak fim lova roreltute’n thutlukna an siam palh a hlau a ni zawk. Ruih hmangte hi vanram kai lo tur an nih thu kan hmu a. Zu hrim hrim erawh, mirethei, lungngaihna vawrtawpin a chim buaite tân chuan an rilru hahna leh manganna laka hun rei lo tê chhûng pawh an thil tawrh laka nâchhawk nân zu in rawh se, a ti mai zawk a nih hi.

Kohhrana rawngbawltu pension ve meuhin, ‘Ţhatna tih ka duh hi ka ti lo va; sualna tih ka duh loh hi ka ti zawk si ţhin a. Ka duh lohzawng chu ka tih si chuan a titu chu kei ka ni tawh lo va, sual keimaha awm chu a ni zawk e. Chutichuan he dan hi ka lo hre ta: thil ţha tih ka duh laiin sualna ka hnenah a lo awm ţhin a ni, ka taksa pengtea sualna dan awm hnenah chuan salah mi hruai ţhin a. Isua Krista kan Lalpa avangin Pathian hnenah lawmthu ka sawi a ni. Chutichuan keimah tak chuan ka rilru chuanin Pathian dan rawng ka bawl ţhin, ka tisa erawh chuan sualna dan rawng ka bawl ţhin’ tia Tirhkoh Paula mangang ţap rawih rawih hi a hre ngai lo em ni zawk? Mihring i dem lo ang khai!

Ni, Mafaa khabe liam vawi khatmah la dawng lo mah ila, a kut chhuak aţang hian tunge a nih a rûkin a thu ziak tam takah a tarlang chamchi hi hmuhhmaih a har asin. Vanglaini 19/10/2018-a ‘Ka vuivaih a, ka phunnawi changin’ tih a ziakahte khan Mafaa hi tunge a nih hai rual a awm lo! Tleirawl kum 16 a upa, Nl Mami’n a rawn lenchilh hnua a testimony-te hi, nang ni la i sawi ve thei ang maw? ‘Hlimna hi kan duh ang ang kan hmuhah ni mai lovin kan hmuh ang anga kan lawm thiamnaah a lo innghat a ni tih chawplehchilhin min hmuhtir a.

Lalpa, min ngaidam ang che; i laka ka vuivaih a, ka phunnawi changin. Kutke leh rilru kimin ka awm a, khawvel ka ta a ni!’ Khawvel ka ta a ni,’ a han tih danah hian Tirhkoh Paula nuna harsatna ang nei mi a nihzia a inhriain Pathian hnenah a taksa bawrhsawm tawh tak, nâ reng mai leh mutmu tuah ţha hlei thei lova awm a nih sizia, sual thuneihna hnuaia khawsa a nihzia inhriain a duh lo chunga tisa thlemna a do hneh ngang loh changte khan lawmna reng nei lovin Pathian hriak thih, a mi hriat tawh a nih vang zawkin Pathianin nâ takin a au let ziah a. A han petek chang apiangin Pathianin a nun fiahna tur leh a inhmuhchhuah theihna turin angel inlêng (mitdel, rualbanlo etc) a pêk ţhinziate hi Mafaa hian a hai mawlh lo a ni zawk! Chuvang chuan a ni, Pathian lakah thupha chawi a hreh ngai loh ni!

Pu Chuaua’n Pathian ang maia a natna lo awmchhan chu zu a han ti maite hi a thu ngam thlak deuh! Pathian hian a hnena cheng ve tawh turin Lei pangpâr mawi ber berte hi a thlang ve bawk ngai e. Mafaa aia zu in hnem an tam lutuk! Pu Chuaua’na zu a lam sek chhan leh Mafaa boralna chhan bulpui bera a hmanna chhan hi a thu ziak aţang vekin chiang takin kan hmu thei nia! Chumi ṭum chuan Mafaa chu mipui lama ṭhu, min hnialtu nghal tak kha a ni a. Mafaa nen an debate hmasa ber tihian a sawi hi. ‘Zu zawrh a sawi mawi char char a; min rawn bei nasa khawp mai. A châng chuan mahni inthununna dah ṭhaa min beih dàn khing táwka han tih ve mai a chákawm a; mahse thlarau rah ‘insûmtheihna’ (Gal 5.23) kha ka chang tluan chhuak thei ta hrãm a ni. Khami ṭum kha Mafaa nên mi hmaa kan inhmuh hmasakna ber a ni.’

He an inhnialna hmasa vang hian Pu Chuaua hi a thin a rim ve thawkhat hle tih, Pastor meuh ţawngkam a mawi lo dawn dawnin thu a chheh danah hian a lang a nih hi. Mi nena inhnialna reng rengah chan ţha zawk changtute hi a thinrim zawkah an ţang ngai lo. Manzuala vs RRR debate kha en ta ula, physical & body language piahah Pu Manzuala tlawm chau thubarawh, ‘Pawisa hi engzat chiah maw i neih a?’ tia debate topic lo thleng thleng a tarlang ang deuh khan Pu Chuaua hi debate-ah hian a chak lo zawk a nih ka ring a ni mai lo va, hmu thuakah ka inngai zawk. Mafaa a ui dan hi in ui dan maksak tak a lo ni tih loh rual a ni lo!

Tunah chuan inhnialna tawp hlei thei lo chungchang a rawn tarlan hi kan bih tawh ang. An inhnialna chu – Mafaa’n Glory hi Ropuina a tih laiin Pu Chuaua hian Ropui a ti ve thung a. Pu Chuaua hian a grammar ang zawngin ţanchhan a nei lo em ni tih mai turin a ţanchhan ber chu - Chutiang chuan tûn thleng hian kohhran chuan a la kalpui ngar ngar a. Kum 2001-a Synod Executive Committee remtihnaa Officers Meeting-in Lalpa Ṭawngṭaina leh Kohhran Thurin Sàwm folder-a chhut chhuah a siamah pawh khân ‘ropùi’ tih a ni a. Kristian Hla Bu leh Pathian Biak Inkhâwm Hruaina Bu (Revised & Enlarged, 2010) aṭang pawh khân ‘ropùi’ tih zêl a ni – tih hi a ni deuh mai a!

Rev. Zairema’n, “Tihdanglam in duh chuan kan thih hnûah in rawn tidanglam dâwn nia,” a tih kha ka hre chhuak leh ṭhin. He ‘ropùi’ tih hi abstract noun ‘ropùina’ nèn thil thuhmun a ni lo. Pathian ropùina chu a thil siamah a lang; chutih laiin Pathian zepui pakhat chu ‘ropùi’ hi a ni. Vàn te, arsi te, ni leh thla te, khawvêla thil awmte hi Pathian ropuina tilangtu an ni; Pathian zepui erawh chu ‘ropuina’ ni ngawt loin ‘ropùi’ hi a ni.

He thûah hian Mafaa chuan kohhran kalpui dàn hnialin ‘ropuina’ tih duhin mual a liam ta a. Mafaa’n a hriat fuh táwk loh pakhat chu Lalpa Ṭawngṭaina hi hla thu (poetic words)-a dah tih hi a ni bawk. Pu Chuauate lamţang ţanfung pakhat leh chu Glory hi abstract noun (hmuh theih loh thil) a nih avangin ropuina a ni ngei tur a ni tih hi a ni.

Vanneihthlak takin Mafaa hian chhanna ţha zet mai a lo nei reng mai a. “Grik tawnga Lalpa Tawngtaina ziak kan en chuan ‘ropui’ tih hi ‘doxa’ tih a ni a. Bible hmun tam takah English-a ‘glory’ (Gr. doxa) hi ‘ropuina’ ti-a lehlin a ni a; hetianga an lehlin chhan ber chu glory mal din ni loin ‘glory of...’ tih a nih vàng a ni. Hetianga ‘of’-in a zui loh leh a hma lamah qualifyer a awm thin a (Entîrna- his glory, my glory, your glory, etc). Lalpa |awngţainaah erawh chuan ‘glory’ hi mal din a ni a, ‘of’-in a zui lo a, a hma lamah qualifier a awm bawk hek lo.

Thuthlung Hluiah chuan Hebrai thumal - kevôd chu ‘glory’ tih nân hman a ni ber a; a context azirin ‘ropuina’ tih hun a awm bawk. Lalpa |awngţainaa hman dàn ang deuha ‘ropui’ mal din chu Sam 79.9-ah- “I hming ropùi nân min chhandam la” tih a ni. Hlaah pawh ‘ropùi’ tih hi hman a ni ve tho.

Ṭanfung zawn nan heti ang chungchangah hi chuan hla thu hi chu a hman chi ber loh vang. Hla thu-ah chuan a lam (syllable) bithliah te a awm avangin a phuahtute hian hawrawp dah kim loh emaw, thu lam kim loh emaw neiin, an ‘syncopate’ fo thin si a. Chu chu literature lama mit keu chin chuan hriat tur. Ropùi thlavang hauhtu’n a hla thu rawn thur chhuahah pawh khian a chiang khawp mai.

A sawi ang hian lo pawmpui ta hmiah ila, he Lalpa Tawngtainaa an thumal hman ang, “doxa” (glory) an hmanna ngei ( ‘of’-in a zui loh leh a hma lama qualifyer awm si lo, mal din) kan Mizo Bible-a an dah dan thenkhat, entirna ang lekfangin, i lo thlir teh ang:

“... ropuina te, chawimawina te, thlamuanna te pêk a ni ang.” (Rom 2:10) (“ropùi te pêk a ni ang” tiin an letling lo a nih hi).

“A hnênah chuan chatuanin ropuina chu awm rawh se.” (Rom 11:36) (“ropùi chu awm rawh se” tiin an letling lo a nih hi).

“Pathian hnênah chuan ropuina chatuanin awm rawh se. Amen.” (Gal 1:5) (“ropùi chatuanin awm rawh se” tiin an letling lo a nih hi).

Grik ţawnga “doxa” lehlin nan “ropuina” tih ai hian “ropui” tih hi a tha a, a tum a phawk zawk a nih chuan engati nge Bible-a “ropui” ti lo va, “ropuina” an tih leh hlawm khawm si le, kan tarlan chinah chauh pawh khian?

An han chhût an han chhût a, “doxa” (glory) lehlin nan “ropùi” tih chu dik thei ngangin an hre mawlh lo ni tur a ni, “ropuina” an tih chat chat khi. Hemi chungchang thu hmâna ka ziah hmasak ber a lo chhiarin, “Rev. Dr. R. Chhuanliana (L)” a tih khian min rawn phone vang vang a, mi a thlâwpzia thu a sawi ve luam tak asin.
Mafaa hian a tawpah a ţanhmun dikzia huaisen takin a puang ta reng a ni -

Lal Biaknaa ‘ropuina” tih aia “ropui” tih a fuh zawkzia, a ziaktu an tarlan loh ka dawn pakhat phei hi pui tak a ni. Grik tawnga “doxa” awmzia Saptawngin a tarlang a. Mizo tawngin, Sap ţawnga a tarlan ang ni hauh lohvin a han sawi vak a; Sa ţtawng thiam lo bum nan a ti ni maw. Heti hian a thutlûkna a sawi a:

“Ropùina (abstract noun) hi chu hmuh theih loh, khawih theih loh a ni a, doxa a huap zo lo deuh, a letling kim lo deuh zâwk a ni. Ropùi (lam hniam: modified form/Gerund) hi chu khawih theih leh khawih theih loh, tak nei leh nei lo, hmuh theih leh theih loh noun a ni thei a; ‘ropuina’ (abstract noun) erawh chu tak nei lo, khawih theih loh leh hmuh theih loh a ni,” tiin (Somebody kill me, please! Ka thi ṭhak! - a ngaihna a awm ngang lo a ni -LR ).

Doxa hrilhfiahna kha “ropui” tih nan hman a tum ngar ngar a, a Saptawng chuan “ropuina” zawk a hrilhfiah reng si a. Chuvangin, ama duh angin Mizo tawngin a kuai kual kawi vêl ta mai mai a ni ber e. A nih chuan, “Ropùi (lam hniam: modified form/Gerund)” a tih chu min han hmuhtir ula, min han khawihtir teh u le! – tiin chona a siam khum salh a, tun thlengin Pu Chuauate ang, Rev Zairema leh Pastor HS Luaiate ang, sap angchhûnga ţhanglian tân chuan Zosap kut chhuak hi sawisel enah an en loh vang ngawtin a dik lo zawk tih an hriat na nâ nâ pawh an pawm lui hram zel a. Chu chu Mafaa hian chiang takin a hmu si a!

Tihian, a ţanhmun a sawi ve ta ngat reng a ni! - ‘My country, right or wrong,’ tih ang ziazanga kan kohhran thil tih a nih vang ngawta a dik a dawk thlu lova ṭan tlat a; a ke chheh fuh lohnaah pawh thiam chantir zel ka tum ve lo a ni mai chauh zâwk. A dik zâwk awm na reng a, a dik lo zawk han ṭha-neih a, sawi mawi mai chu kan Zotawng hmakhua ka ngaih vang chauh pawhin kei hi chuan ka remti lo. Hawh u, i sawi buai ting tawh lo mai ang u! A chiang lutuk hi a chiang lo emaw ni hial zawk ni?

Heta chinah hian Pu Chuaua hi duhtawk mai se, kawmen tam tak hmanga amah an elsenna leh ngaihnepna kamchhe hmuar tak takte hi chhiar theihin an awm lo tur! Mahse, Pu Chuaua hian duhtawk thiam ta mai lo chuan mimal takin Fam Mafaa chu a kap zui ta pawp pawp si a ni -

Zaikima lehkhabu tlângzarh tûr kha bu khat aia tam a nih avàngin mi hrang hrangin a chanchin an sawi hmasa (preview) zêl a. Chumi ṭum chuan ruat a ni nge ka hre lo, Mafaa chu pawr angreng tak, sakuh thinrim ang maia sam ding deuh sung chung hian a lo ding chhuak ve a; ama tih dàn phung pângngaiin ṭawngkam thluaithlum kîkãwi takin a rawn chham chhuak a. A hmêl a\ang chuan amah thununtu eng emaw ‘in’ a nei tih a hriat khawp mai. A hmanhmawh lêm loh avàngin hun a la rei dâwn ta riau a; chuvàngin titâwi tûra hrilh a ni ta nghe nghe a!

Ni e, mi kan hua a nih tlat si a, thinlung aţanga thaibo theih an nih si loh chuan hun remchang han lak zeuh a, mi han nek deuh salh kha mihring kan nih angin a awm hle mai. Mahse, Pu Chuaua hian duhtawk a lo la ngah ikhaw lo mai a! November 1–2-a Pachhûnga University College (Mizo Department) & Rev. Zairema Memorial Society (ZMS)-in Dr Zairem pual an hun hmana Mafaa khawsak dan nia a hmuh thleng a tarlang kilh kelh duh ta zel a nih hi! -

Chumi ṭum chuan hmêl phak deuh luai hian Rev. Zairema a hmuh dàn a ziah chu a rawn chhiar ve a; mahse mi pakhatin minute 15 bák hun hman a rem loh avàngin kaih tàwitîr a ni leh ta a! Heti êm êm hian Pachuau lung a lian khawlo thei ngai a nih si chuan kei ve hi!

Karei! Revd hian a la duhtawk lo cheu nia! Vanglaini columnists an thlan hmasakah Mafaa a tel phak lohzia thlengin a rawn ţawng duh tulh tulh zawk a ni si a! Thlahna thuchah azawnga inngaihnepna uchuak thei ang berin Pathian rawngbawltu inti hian khawvel thila bawlhhlawh leh ţawmkailo nia a hriat ngei chu tihian a thlah liam ta a nih hi! -

Mafaa a kal ta, a thu ziah tawhte tal hi nung zêl rawh se! Tawhte tal tih ţawngkam chaltlaizia hi pai dam har tak a ni! Heti khera piallei dai vawt taka a zâl tawh hnu pawha Zoram mipuite hriat ngei tura Revd meuhin Mafaa a huatna thinlung sosang a thup thei lo zet hi chu! Van khian a ngaihtuah dan danin hei hi chu chingfel mawlh rawh se!

Ngai reng rawh u, nakinah chuan ţhangtharte hian tu ram thianghlim fan tih vel mai mai, thlan seizawng tehna lehkhabu, bible hlimthla rothap tak tak chhiar ai chuan chawlhna tuikam phul hmunahte chuan hringnun hriak an la siak zawk ang a. Hringnun mawina leh duhawmna, inngaihtlawmna leh midangte tâna phak ang tawka nun hman dan chanchin, khawvela ţawng inlalawn fuh ber ber leh thuril nalh ber berte zunahte hian an la uaiin a kutchhuak tlar tinahte pawh an nun chiah hnawngtu ţawngkam nêm, thlum leh mawi ber ber hmangin tisa mur seng sengna leh thinlung chhûngril bera sapţawngin, Deep Passion an tih hi a takin sawi fiah thiam si lovin a awmzia an man tawh zawk dawn a lo ni e!

2 comments

Unknown said...

ngaih thlak a van nuam ve aw....👍👍

Leo creed said...

Bible chuan thinrimna Ni in tlakpui suh se atia mahse revd a hi chuan a zawm lo chiang bal.An inhnialna aṭanga hun enge maw zat liam hnuah pawh a thinrimna/a huatna ala ngai reng tih a rawn pholang anih hi.Vantlang hmuha ṭha famkim, entawn tlak, role model anga a inngaih ang hi chu ani lo tawp tih a chung a mi aṭang ringawt pawh hian a hmuh theih.A thuhrimah putar a hi chuan pu zairema sukthleng ang ang kha adik berah angaia,'Ropui' tih pawh hi 'Ropuina' lo ti se chu 'ropuina' tih hi a dik ati leh tho ang. Pu zairema hnung azui vangin a lang ropui ve ringawt an lo tih pawh hi ani awm tak e,tih mai a awl khawp mai.Thu leh hla bakah sapṭawng hrim hrimah pawh mafaa hi a chungnung zawk tih ṭhangtharte leh nu valai pa valaite hian kan hre reng ani.Mafaa a huatna hi reh tawh se amah pawh a hrisel awk awk mai ang.