MAFAA LEH KEI (Chawngkhûm dàn tlâng huat loh)

Revd Chuauṭhuama

Kum 2018 Pathianni zîngah chuan dâr 5-ah ka tho a; Puitling Sunday School zirlai awm tawh lo mah se, 1 &2 Chronicles bu pum pui kalhmang sawi tûrin ka inbuatsaih a. Dâr 7 rîk dâwnah chuan WhatsApp-ah Mafâa thih thu ka hmu ta nawlh mai a. Ka hminga WhatsApp group an siamahte pawh chuan “Zualko: Pu H. Lalrinfela (Mafaa), kum 43 chu tûkin zîng dâr 5 khân a boral a, a ruang hi vawiin (Sunday) chawhnu dâr 1-ah Tlângnuam thlànmualah vui a ni ang” tih an rawn târ lang a. WhatsApp group pakhat, Pastor-ho Titina-ah pawh an rawn târ lang a, a uiawm thu an sawi nak nak a, Pastor pakhat chuan, “Mafaa chu zû vànga thi ni mah se, a contribution enin a uiawm hle mai” a rawn ti nghe nghe a. WhatsApp group hrang hrangah pawh Mafaa ui thu an târ lang chuai chuai a. Thu ziah lama thawh hláwk tak, a bîkin nula leh tlangvâl, tleirãwl lam lawm hlawh zâwnga thu chheh leh chei thiam a nih avàngin ui a hlawh zual a ni ang.

Mafaa a kal ta. Mizo hian thih thu sawina ṭawngkam kan ngah khawp mai. Hmànlai zualko ṭawngkam lâr tak pakhat chu, ‘a tlin ta lo’ tih hi a ni. Mitthi sawina ṭawngkam kan neihte chu—thi, hnuk chat, awm ta lo, boral, fam, tlin ta lo, peih ta lo, kal ta, mual liam ta, Lalpa hnênah a châwl ta, kan ṭhen ta, etc. Mi ṭhenkhat chuan ‘boral’ tih hman hi an hreh thar vêl a; mahse ‘boral’ tih hi Mizoin mitthi kan sawina ṭawngkam langsàr ber pâwl a ni a; hman hreh chhan tûr a awm lo. Mafaa pawh a boral ta; a boral kan tih avàng hian a thlarau thlengin a boral kan tihna a ni lo. A thlarau chu a Lalpa hnênah a chàwl ta a ni. Mafaa kha a nunah chuan a famkim hauh lo tih chu tlâng hriat a ni; chak lohna a nei ve. Amah ngei pawhin a sawimawi ṭhin, a loa a awm hleih theih loh ZU kha a natna phèna thil awm lian tak a ni. A thih chhan tak chu natna dang pawh ni se, ZU a buan hneh loh avànga kha natna kha nei a ni ang.

Mafaa nèn hian vàntlâng hriatah inkalhna pahnih kan nei. Vawi khat chu Sângzêla Tlauin ‘talk show’ a buatsaihah ‘ZU’ chungchâng sawi tûr kan ni a; kei chu a khaipa ber pakhat ni tûra sàwm ka ni. Zu zawrh ṭhat leh ṭhat loh thu kan sawi a ni ber. Chmi ṭum chuan Mafaa chu mipui lama ṭhu, min hnialtu nghal tak kha a ni a. Zu zawrh a sawi mawi char char a; min rawn bei nasa khawp mai. A châng chuan mahni inthununna dah ṭhaa min beih dàn khing táwka han tih ve mai a chákawm a; mahse thlarau rah ‘insûmtheihna’ (Gal 5.23) kha ka chang tluan chhuak thei ta hrãm a ni. Khami ṭum kha Mafaa nên mi hmaa kan inhmuh hmasakna ber a ni. A thil sawi dàn kalhmang aṭangin a thluak chu a fing tih a hriat a; sakhaw lamah a ṭha zâwngin hmang se chuan mi chungchuang tak a ni thei ang.

Mafaa nèn kan inkalhna pakhat chu Lalpa Ṭawngṭaina tàwp lam ‘doxology’-a ‘ropùi’ tih chungchâng hi a ni. He thu hian sawi a hlawh viau mai a; ṭhangthar zîngah ‘ropùina’ ti an tam viau a. Kan naupan lai ata chanchinbûah zawhna a awm tawh ṭhin; chutih lai pawh chuan mi hmasate khân ‘ropùina’ ni loin ‘ropùi’ tih tûrin tiin an sawi ṭhin. Chutiang chuan tûn thleng hian kohhran chuan a la kalpui ngar ngar a. Kum 2001-a Synod Executive Committee remtihnaa Officers Meeting-in Lalpa Ṭawngṭaina leh Kohhran Thurin Sàwm folder-a chhut chhuah a siamah pawh khân ‘ropùi’ tih a ni a. Kristian Hla Bu leh Pathian Biak Inkhâwm Hruaina Bu (Revised & Enlarged, 2010) aṭang pawh khân ‘ropùi’ tih zêl a ni.

Hemi chungchânga amah kâwmtu pakhat hnênah Rev. Zaireman, “Tihdanglam in duh chuan kan thih hnûah in rawn tidanglam dâwn nia,” a tih kha ka hre chhuak leh ṭhin. He ‘ropùi’ tih hi abstract noun ‘ropùina’ nèn thil thuhmun a ni lo. Pathian ropùina chu a thil siamah a lang; chutih laiin Pathian zepui pakhat chu ‘ropùi’ hi a ni. Vàn te, arsi te, ni leh thla te, khawvêla thil awmte hi Pathian ropuina tilangtu an ni; Pathian zepui erawh chu ‘ropuina’ ni ngawt loin ‘ropùi’ hi a ni. He thûah hian Mafaa chuan kohhran kalpui dàn hnialin ‘ropuina’ tih duhin mual a liam ta a. Mafaa’n a hriat fuh táwk loh pakhat chu Lalpa Ṭawngṭaina hi hla thu (poetic words)-a dah tih hi a ni. Kristian Hla Bu-ah pawh hian ‘ropùi’ tih a tàwpa ‘na’ tel loa hman a awm nual. Ṭawngkam dang pawh ‘na’ telh àwm tak, ‘na’ tel loa hman a tam mai. Chuvàngin Lalpa Ṭawngṭaina doxology-a ‘ropùi’ tih hi ‘ropuina’ tih kher a ṭûl lo. Pathian zepui pakhat chu ‘ropùi’ hi a ni; a lam dànah ‘ropúi’ tia thlûk sâng loin ropùi’ ti-a thlûk hniam tùr, ‘ropùina’ tiha ‘pùi’ rîk ang hian lam tùr a ni.

Mipui hmaa Mafaa ka hmuh vawi thumna chiang bàng chu Central YMA Hall-a kan ṭhianpa Zaikima lehkhabu ‘Vànawia Zirtîrna’ tihho tlângzarh ṭum khân a ni. Khami ṭum khân Mizoram Chief Minister kha Chief Guest a ni nghe nghe a. Zaikima lehkhabu tlângzarh tûr kha bu khat aia tam a nih avàngin mi hrang hrangin a chanchin an sawi hmasa (preview) zêl a. Chumi ṭum chuan ruat a ni nge ka hre lo, Mafaa chu pawr angreng tak, sakuh thinrim ang maia sam ding deuh sung chung hian a lo ding chhuak ve a; ama tih dàn phung pângngaiin ṭawngkam thluaithlum kîkãwi takin a rawn chham chhuak a. A hmêl a\ang chuan amah thununtu eng emaw ‘in’ a nei tih a hriat khawp mai. A hmanhmawh lêm loh avàngin hun a la rei dâwn ta riau a; chuvàngin titâwi tûra hrilh a ni ta nghe nghe a. Kham lo takin a kai tàwi ta a ni ber.

Mipui hmaa Mafaa ka hmuh vawi lina chiang tak chu nikum November 1–2-a Pachhûnga University College (Mizo Department) & Rev. Zairema Memorial Society (ZMS)-in ‘RECONNECTING Rev. Dr ZAIREMA : AN IN-DEPTH STUDY OF HIS THEOLOGICAL AND PROSE WRITINGS’ a buatsaih ṭum khân a ni hnihnaah a lo lang ve hlawl a. Chumi ṭum chuan hmêl phak deuh luai hian Rev. Zairema a hmuh dàn a ziah chu a rawn chhiar ve a; mahse mi pakhatin minute 15 bák hun hman a rem loh avàngin kaih tàwitîr a ni leh ta a. Chumi ṭuma a thuziah chu a hnûah Vànglaini-ah a rawn chhuah leh ta a nih kha. A ngaihnawm dangdãi khawp mai. Rev. Zairema a ngaihsànzia a ziak thiam hle; a thu chheh dàn ngaina mi tân chuan chhiar nuam tak a ni ang.

Chu zawng chu Mafaa nèn mipui hmaa inhmachhawna kan inhmuh awm chhun a ni. Kei aia kum 29-a naupang záwk Mafaa nèn hian inhmuh tam vak ngaihna a awm lo. Ani chu Aizâwl chhim tàwp lama awm a ni a; kei lah Aizâwl hmàr tàwp lama awm ka ni daih a. Kan thil in duh zâwng a inang lo lehnghâl a; kan sawimawi duh zâwng ni se a hrang daih bawk si. Ani chuan a buan hneh loh ‘ZU’ a sawimawi char char a; kei erawh chuan Mizoram sawrkarin ‘ZU’ a zawrhtîr tirh, March 16, 2015 khân zu zawrh duh loin ka kawtah kâr khat chhûng puan dum ka zâr thung si. Tûna Mizoram sawrkarin an sawi lâwk ang ngeia sawrkar agency zu zawrh a han titâwp ringawt pawh hi kan lo lâwm tum hrang tawh a; sawrkar hmasain mi mal a zawrhtîr a tak taka an tihtâwp hun hi Tlumtêa thlîr takin kan lo thlîr a ni. Mizoram sawrkar hian a ti ṭha hle mai; a ni leh thla ral tam nghâk loa hmeithai siamna khâwl zu zawrh a titâwp ṭan ringawt pawh hi thâwk hawkna tham chu a ni hrim hrim. Kohhran leh NGOs tân lah làwmna tûr dik tak a ni bawk si.

Mafaa nèn hian kan thu ziah duh lam a hrang daih bawk a; kan ziah dàn kalhmang pawh chhim leh hmàr ang hlauh a ni. Mafaa chu Mary Mount (English Medium) School-a zir chhuak, St. Paul’s School-a HSLC zir zo, chumi hnûa Silchar piah daih Shillong-a College ṭha ber zînga pakhat St. Anthony’s College chhuak ngat a ni. A chanchin an ziah aṭangin English a thiam tih a hriat a; amah pawhin thiamah a inngai tih chu a thu ziah tam tak English-a chei màwi a chìn dàn aṭangin a hriat. Kei ve lah hmàr thimpui zângkhaw bungbut hnan an tih Bûkpui Middle School-a zir chhuak, Govt. Mizo High School-a zir chhunzawm, ram buai avànga Tezpur Jail rûn thima kum 3 chhum hmin, chumi hnûah Pachhûnga College (Evening Shift)-a chawṭhing ringa BA pass ve hlawl kha ka ni. Mahni tâwka English kan zirna ber lah Hmabu an tih “Ninga ni-ah tleirãwl chu a lo kal ta” (The youth came on Thursday) tih aṭanga inzir chawp kha ka ni. Govt. Mizo High School-a kan kal lai khân kan hotuten English-in an zirtîr ngai mang lo. Vawi khat chu English hman uar tûr tiin nu leh pate karna avàngin an han bei sasâwi ve bawk a; zirtîrtu zîngah kâr hnih chhûng English-a zirtîr peih an awm lo.

Mafaa ka ni lo! Vànglaini chanchinbu hi kum 2013 August thla aṭanga an tihlen dâwn khân thu ziak tûr (columnists) sàwm bîk an nei a; chûng zîngah chuan min rawn telh ve mial a. Kei chu Inrinni min chantîr a; a chhan pawh “Puitling Sunday School zirlaite khawih duh châng i nei thei a,” tiin min hrilh láwk diam a ni. A tîra an sàwm bîkte kha kan awm kim tawh loin ka hria. PL Liandinga leh Mafaa hi tlai khawhnûa mi dang hmun rawn luah tharte an ni. Mafaa hian ka hma chiah Zirtâwpni a chang kher lehnghâl a. Vawi khat Zirtàwpni-ah Mafaa thu ziah an rawn chhuah a; mahse ka thlalák an rawn dah zâwk tlat si. Kan thu ziah dàn kalhmang a dan bákah kan thupui ziah duh zâwng a hrang daih. Ka thlalák hnuaia Mafaa thuziah awm ta mai chu mi ṭhenkhatin, “Pu Chuaua pawh hian hetiang lam hi a lo ziak thiam ve tho a nih hi,” an tih phah a. Vawi khat mai pawh a ni ta lo; Mafaa thuziahah ka thlalák bawk chu an rawn dah nawn leh a; chumi ṭum chuan Vànglaini-a a dah sualtu ngei chuan ka hnênah thupha a rawn châwi nghe nghe a. Mafaa dungthûlin, “To err is human, to forgive is divine” ka ti mai.

Mafaa zawng Lalpa hnênah a chàwl ta. A hming ‘Lalrinfela’ a nih ang ngeiin a rin Lalpa chu a fel êm avàngin natna hrehawm tuar tawh lo tûrin a hnênah a lo seng ta. Chutah chuan ‘chawltui ningzû’ dàwn tùr a awm tawh lo a; an tih ber chu Lalpa fak a ni tawh mai. Mi ṭhenkhat chuan kohhranin zu zawrh a duh loh avàng hian zu in mite hi a en hrang a, vànram kai lo tûr zîngah a dah ta mai emaw an ti ṭhin. Ni teh suh e. Zu in mite hian an thinlung chhûngrilah Pathian rinna leh ngaihna tak an nei thei; Pathian bâwihah aiin zu bâwihah an tâng laklawh a, an tãl chhuak hlei thei lo mai a ni. Pathian an rinna chu a thlàwn lo ang. Mi ṭhenkhat chuan vànram kai tûr leh kai lo tûr hi an lo thliar zung zung ṭhin a; hmeichhe pakhat vànram leh hremhmun han fang tawn chhên nia insawi phei kha chuan mi fel tak tak hremhmuna a hmuh thu a sawi ṭhin a nih kha. An huat zâwngte chu vànram kai lo tûrah an ngai ngawt zêl. Chutiang chu a ni hauh lo ang. Hmangaihnaa khat Pathian chuan amah ring der der tawh phawt chu a hnênah a hruai vek zâwk ang. Kan kohhran Upa pakhat thusawi hi a dik a rinawm, “Khi lamah chuan rin aiin kan rual hak ang,” a ti. Ni e, khi lamah chuan rin aiin kan rual hak ang a, hmuh kan beisei vak lohte nên lungrual takin chatuanin tual kan lêng za tawh ang. Mafaa nên pawh zu chungchângah inhnial a ngai tawh lo ang a; zû tih mai mai te chu a rim a rã pawh hriat tùr a awm tawh lo ang. Pathian zepui pakhat chu ‘ropui’ a nihzia kan hmu tlâng tawh ang. Mafaa a kal ta, a thuziah tawhte tal hi nung zêl rawh se.

5.1.2019