Serh leh sang

Lalmama*

Khawvel hnamtin hi mawl lai chuan nunphung leh khawsak dan tur inzirtirna ber ni thin pakhat chu puithuna (supertitions) emaw, insawithaihna (taboos) emaw hi a ni ber fova. Hnam thenkhat phei chu puithu lehzual leh serh leh sang ngah zual bik hnamte pawh an awm. Mizo pawh hemi kawngah hian kan dang chuang bik lo va, serh leh sang, thiang leh thiang lote kan ngah ve viau mai a. Chutiang puithuna kawng hrang hrang chu tun lai thangtharte hian kan hre tawh mang lo va. Heng thilte hi a dik a ni tih vang ni lovin, kan pi pute lo rin dan leh ngaihdan ang chu hriat atan a tha a; heng ang thil tam tak an ngaihtuahin an hre chhuak thei bawk thin a; chuvangin nakin thangthar lo awm lehzel turten an rawn zira an rawn chhui theihna turin heng hi ziaka a awm chuan tangkaiin ka rin avangin ka ziak khawm a ni e. 

Ngilneih lam chungchang thua puithuna:
Rannung nghaisak mai mai hi thil dik lo tak a ni a; chuvangin hetiang hian thu a awm:

1. Fanghmir sawngka dawh tihchhiat sak ching mi chu thiante hlim ni leh nawmsak niin tel thei lovin an dam lo duh tih a ni.
2. Utawk sawisak ching mi chu an phar duh, tih a ni. 
3. Sa kap thei, kut hmui leh sa la thei tak mai te hi ‘pasaltha’ tiin miin ngaihlu hle mah se, kawng thenkhatah chuan nungcha an tihhlum tam avangin an fate zingah mi ang lo, piangsual an awm duh hle a ni, an ti.
4. Mi rethei, piangsualte leh mi ang lote hmusita tihduhdah hmangte chu malin a zawng duh lo, an ti.
5. Tualthah hi thil thiang lo tak anga ngaih a ni. Indona ni si lovah miin tual a thah chuan a a emaw, a thi ve thuai emaw, a chungah thil tha lo tak eng emaw a thleng ve ngei ngei thin, an ti a. Chuvangin miin a tum reng ni lova tual a lo thah palh pawhin chutianga a chunga thil tha lo a lo thlen ve leh thung loh nan a mi thah chu ral bawla bawlin a ruk talin a ai thin. An ral thahte pawh an aih loh chuan tualthat ang an ni tho va, eng emaw an chungah thil tha lo a lo thleng duh, an ti thin.

Ramsa lam thuah
Sakei hi hmasang mi chuan khuavang angah an ngai a; mi nu uire hmang hi a seh duh, an ti. Tin, Sakei hi sa huatthlala tak leh pawikhawih hmang, sa hlauhawm a ni chungin hman lai upate chuan khuavangah an ruat a, kah thiang lovah an ngai a. An kah pawhin an zep a, tek den hlum te an ti mai thin. Mizote hnam zinga thenkhat chuan an pu-ah (putar) an ngai a, sakei thih ni chuan an thlan-thu hial thin. A puala ran talh inthawi te pawh an nei hial thin ( Sakei thah chungchang thua puithunaah hian Angami ho te, Gonds hotel eh Africa rama tribal ho leh Bornea lama hnam chekhnawk hote nena kan inanna a lang viau awm e).

Samak (rhinocerous) hi khawhring emaw, huai emaw neia sawi a ni a. An kap bawk thin nain a thih dawna a bul hnaia awm chu a huaiin a man a, ngawrna a ni, an ti a, an hlau va, an tlan hlatsan thin. Tin, a sa an chana an haw dawn pawhin a ruang tlukna hmunah chuan a ruhkawl leh a sa bang nawi them zawng zawng chu an tawn khawm a, thing tumin an delh a, an kilh bet tlat a, an tlanchhiatsan thin. Chutianga an tih chuan a huai pawh chu an kilh betin an mahni pawh chu a um thei lovin an ring a ni (Assamese-ho, samak nei tam ber pawhin kan rin ang deuh bawkin an ngai mak ve).

Saphai hi thah thinag lovah an ngai. Chuvangin hmu mah se la an that duh ngai lo. An lo vahah te a awm pawhin, an lo hal dawn thlenga a awm fo chuan hal hlum tel an hlau va, mei kan phak lohna hmunah emaw, a insaseng theihna turah an pu bo mai thin. Saphai hi a awmna sawn lawk lawk mi a ni lo. Tin, han hmuh pawhin rul dangte anga tlan mai mai mi a ni lo va, put ngawk ngawk pawhin a tum sa reng a nih loh chuan a talin a kal duh chuang lo. Saphai hi aienna angah pawh an hmang ve bawk thin. Chem hi a hmui bulah an va dah a, a lo liah lap lap chuan a tihtirtu chu a thiltihah a tluang dawn tihna a ni a, a lo liah duh loh chuan a thiltihah a tluang dawn lo tihna a ni a, thih pawh a thi thuai duh hial an ni, an ti.

Chakai hi phung (ramhuai) chanah an ruat a; thlamah chhum emaw, riahpui emaw chuan ramhuaiin thlam a sawi duh tih a ni thin. Thlam tlaitlana a nung chunga khai phei chuan mathei lovin ramhuaiin thlam a sawi ngei ngei a ni, an ti. Chuvangin mi thlama chkai lo chum ngawt chu leichawina a tling thin.

Sanghal hi khawhring neia ruat a ni a; chuvangin hman lai mite chuan a khawhring neih chu kai an hlau em em a; a kap an awma a lu an en pawhin an dek duh ngai lo. A lu an deh palh pawhin an kut leh ke an silfai thuai thuai thin.

Sele khaw fang chu sele khawchhunga lo luta sialte rawn pawl hi a ni a, chutiang lo kah chu thil thiang lo takah ngaih a ni a. Miin a kah chuan a nupui a thi ngei ngei a, a thih loh pawhin ramtuileilovin an awm duh tih a ni. Nupui nei lo an nih pawhin an chhungkaw zinga mi tal chutiang chuan an awm thin, an ti.

Nupui-pasal neih thuah
Ruang delh: Mi nupui pasal nei turin thute thlungin engkim sawi fel vek tawh mah se la, an inneih dawn laia a mipa emaw, a hmeichhia emaw pawh an chhungte zinga mi thi an awm chuan mal a sawm lo ve, an ti a, a hun an sawn daih thin. Inthen fel hma chuan inneih zai an rel leh duh tawh lo.

Pi leh pute chu nupui pasal inzawn thuah tun lai thangtharte ai hian an khermei em em a ni. Hmel duhzawng leh ngaihzawng aiin chhungkaw thu, thlahtu lam an chhuiin an ngaihtuah a, an ngaipawimawh zawk a. Anmahni chang ni lovin, an nu leh pa te, an pi leh pute thlenga chhuiin mi a emaw, phungzawl emaw, khawhring nei emaw, kutkem nei emaw, natna tha lo nei an awm em tih an chhui nasa hle thin.       

Mim Kut hi mitthi puala kut ruat a ni a, chuvangin he mi thla hian an innei duh lo.

Mahni bul leh bal ngaih (sex) emaw, neih emaw hi zahthlak leh thiang lo anga ngaih a ni. Pa leh fa emaw, nu leh fa emaw an inngaih chuan thil tih thiang lo leh zahthlak ti an awm avangin vantlang tan tuarna a awm a, khua a kheng thin, an ti. Chutiang thil a lo awm chuan inngaia te chu vantlang mithmuhin tuallaiah tui an leih a, chutiang an tih chuan ruah a sur duh a ni, an ti.

Mahni thisen zawmpui, mahni u emaw, nau emaw ngaih emaw, neih emaw hi thil zahthlak leh thiang lo a ni a; lo innei an awm pawhin fanau an sawm lo, an ti a ni.

Uire hi thil sual leh thiang lo anga ngaih a ni. Uire emaw, mi nute uire hmang emaw chu sakeiin a seh chawk , tih a ni. Chutiang bawkin mi nute lawithlem hmang chu sarah an thi chawk, an ti bawk. Tin, mi nupui lan chuan nunkhaw nuam an chen ngai lo, an ti bawk.

[* He thu ziak hi Mizorama chanchinbu hmasa MZP chanchinbu Feb,1972 bu 2-naah khan chhuah a ni , Lalmala hi 1959 khan a thi]