Mizo literature hlang hlak

Thuamtea Khawlhring

Chhim leh hmar, chhak leh thlanga literature lama tuimi zawng zawngte u, chibai ka buk a che u.

Hun engemawti atang khan literature lamah Zofate’n hma kan sawn hle a, a awmzia leh a nihna kan hre chiang chho telh telh a, a lawmawm hle. Language hi emaw literature tia kur buai pawl leh chuta cham kumhlun tur, ‘zalenna ram’ thleng pha ngai reng reng lo tur ang chi kha, a ki kheh chin inti zingah pawh tam tak an awm lai hian, ‘mawina ram’-a cheng mi tam tak an awm ve ta.

Language hi chu Grammar hmangin an zir thin a, chu chu ‘dikna ram’ ti pawhin kan sawi thei awm e. Literature erawh chu grammar dan khirh pui pui ata tal chhuaka zalenna ram a ni a, chu ramah chuan ‘dikna’ ni lovin ‘mawina’ a lal tawh zawk a, grammar malmak vek chuang si lova rhetoric leh prosody te tuallenna ram a ni. Chumi chu an damchhunga man fuh thiam ngai reng reng lo tur Sadukai puan senduk sin kan zingah hian an thu ther fur mai.

Literature thuang thum, poetry, prose leh drama lamah pawh kan hriat chin leh chim chin a sang vet a fu mai. Kan harsatna ber nia lang poetry huang chhungah pawh kan arpui mit men ve diar diar tan a, kan hak pawh a zau ve sawt viau e. Tunhmaa hla kan zir fim dan, ‘siar tih tawngkam a hmang nasa hle’ tih ang chi te, ‘vanram ngaia a ni ringawt mai’ han tih ang chi te kha, a tha lo a ni hauh lova; tunah chuan chu aia thuk zawk leh fim fiah fel fai zawka zir dan te pawh mi thahnemngaite zarah kan hrethiam chho tan ta.

Hlaphuahtu hlaphuah dan style leh form te, figure of speech (tawngkam mawihawih awmze nei) an hman uar bik leh an hman thiam leh thiam loh te, hla thu thawmmawl leh hmanraw hrang hrang an chhehchhawl dan thlengin, awmze neia thlir fim dan tunhnai atangin kan thiam tan ta a, hmasawnna lawmawm tak a ni. Novel zir fim dan kawngah pawh hma kan sawn ta viau e. ‘A changtu nu a hmeltha hle a, a khawngaihthlak hle’ tih hun lai kan kal pel tawh a, a plot te, a setting te, a character te, a dialogue te uluk zawka zir dan kan thiam ta. Dead of the author kan sawi a, true to life kan ti a, willingness suspension of disbelief hial kan chai chho ta a, suspense kan ti thul, interpretation of human life te kan han ti rawl nen, hma kan sawn hle.

Hetia kan literature thlir dan leh zir danin hma a sawn chhoh zel lai hian, kil khatah hian ri bengchheng ve ang reng tak, ngaihtuah chian loh chuan that hmel taka lang, a kaida man thiam har an reng viau si hi a lo ri leh thin a. Chu chu, mi thenkhatin, hnam dang tawng leh zir dan tel hlek lova Mizo tawng hlang hlaka Mizo literature din leh zir dan thara zir an duh thu hi a ni!

Keima mimal ang pawh hian Mizo literature hlang hlak (ram dang tawng tel hlek lo) din leh literature zir dan thar siam chhuah chu tha hi ka ti em em mai a, ka buaina erawh chu, a tih dan tur reng reng ka hre ve thiam lo hi a ni. Hetianga Mizo literature hlang hlak din hi a theih dawn a nih phawt chuan ka thlawp em em mai a, heti lam kawnga hma la mek kan awm a nih pawhin, an hmalak tawhna te ka hre chak hle a ni. Mizo literature hlang hlak din dan tur kha han duang chhuak ruah mai sela, hmuh theih tur leh chhiar theih turin han ziak chhuak se la, pawm nahawm tak leh tih dan tha zawk a nih phawt chuan ka pawm hreh hauh lovang. Buaina erawh chu ka nei. Entirnan, hla lam (poetry, song, etc) kan han zir fim dawn ang a, simile leh metaphor tel lo hian a ruak huai ang tih ka hlau a, epigram leh irony hnawt tiau zawnga zir te chu ka phal dawn ikhaw bawk si lova, oxymoron leh hyperbole tel lo chuan a mawina khan lung a kuai pha dawn lo hian ka hre bawk a, ka buai a ni!

A verse form leh a rhyme scheme te, a metrical versification zawng zawngte chu malmak pumpuhlumin, tih dan zui bik nei lovin mi tinin mahni duh dan ang theuhin poem chu lo phuah mial mial mahila ka pawiti a ni lo, khap theih lah a ni hek lo; a thu luang mawi leh a ri inchhawknghawlh mawina te, a lam rik dan bithliah awmze nei zawng zawng hnuchhawn erawh chu rinding (defender) tel lova English Premier League football-a champion tum ang chauh a ni dawn si!

Fiction lam kan han hawi ang a, plot leh settings tih vel thuartham kalsan zawnga kan zir chuan tingtang hmeh dan chords pakhatmah hre lova tawngpawng thai rik ang maia ngaihnawm lo leh mawina awmze nei pho chhuak pha lo tur a nih hmel a, round character leh flat character kan ngai pawimawh ta hauh lo tur te leh suspense kan han vawm bo ta lawng lawng mai tur te chu, sa tel hlek lo chaw lawnga ruaipui theh ang chauh a ni dawn si a!

Drama lamah lah soliloquy a awm tawh lo ang a, tragedy leh comedy kan thlei dang tawh lovang. Exponent leh complication a bo zo ang a, climax te chu sap tih dan a nih avangin kan hnawl bo dawn bawk si. Eng tin nge kan zir ve tak ang le?

Khawvelin kum tam tak chhung literature a lo zir tawh dan malmak pumpuhluma Mizo zir dan bik leh tih dan bik chher chhuah kan sawi ri fo mai hi ka hrethiam ve pha lo a ni. Khawvelin a zir dan leh a tih dan zawma zui tha ve hle hle duh lova Mizo tih dan bik leh zir dan bik siam chhuah duhna hi a ngaihsanawm rualin, thil tul ber leh tha ber a ni ang em?

Football khelhna mual chuan a zau zawng tur bituk a nei a, a chhunga an thil rin te pawh hi mahni duhna lai laia lo rin ve ringawt chi a ni lo. Pawl pakhat chu mi sawm leh pakhat an ni tur a ni a, 12 emaw, a aia tam emaw, tlem emaw an lut ve ringawt tur a ni lo. Chu chu khawvelin football a pawm dan chu a ni. ‘Keini ramah chuan, kan hnam bil tih dan i chher chhuiak ang u, football hi mi 10 zelin i khel ang u’ lo tih ve ringawt chi a ni lo, mi nuih a za reu reu ang. Football kha kan khel ve duh a nih si chuan, khawvelin a tih dan kha kan pawm ve mai a ngai.

Literature huangah pawh Shakespearean Sonnet chu i phuah ve thiam lo a nih chuan phuah ve tum kher a ngai hleinem, Mizo traditional verse form tha tak Pipu Zai kan nei sa reng a, chutiang chuan phuah ve mawlh mawlh mai rawh. Tumahin an khap ngawt thei lo che. I lunglen dan ang anga phuah ve theihna chanvo lian tak i nei reng e. Amaherawhchu, ode te, sonnet te, lyric te, leh elegy te kha i phuah ve thiam loh vanga khatiang phuah dan leh a zir dan kalhmang zawng zawng malmak pumhlum i rawt mai a nih erawh chuan, literature hi kan zir dan leh thlir dan hi a khingbai palh ang tih a hlauhawm e. Ode leh sonnet tih lam a ni lo, Lianchhiari zai pawh, Saikuti zai pawh, i duh dan danin, i thiam dan danin, eng tawng pawhin hla i phuah thei, tumahin an khap theih i ni lo.

Kan thiam ang tawk leh kan phak ang tawkin, hmasawn zel tumna nen khawvelin literature a zir dan hi kan zir chho ve zel tur a ni dawn lo’mni? Lo pen bo kual kawi kher a ngai emni? A tul chuan Greek, Latin leh French pawh kan zir ang, chumi rual chuan Mizo tih dan bik leh kan pipu zai te, kan tuanthu te pawh kan zir fim zel ang a, kan chawi lar zel ang a, kan thlauhthla chuang lovang.

Literature ram hi zalenna ram a ni a, he ram nuam tak leh mawi takah hian rawn lawi lut ve la, i duh lam lam hawiin i thla te kha zar pharh rawh le. Thu leh hla tha chu a nung reng a, khawvelin a ngai hlu thin. Zo literature hlang emaw Saptawng emaw Grik tawng emaw lam kha a pawimawh ber a ni lo; chu aia pawimawh zawk chu, i thu leh hla kha a tha em, ngaih hlut a hlawh em tih zawk kha a ni e. Literary piece tha leh tha lo kan thlirna kawngah hian a ziaktu hi pawimawh tehmeuh mai a, amaherawhchu, a ziaktu ringawt ni lovin a thu ziah kha a tha em tih hi kan en ve fo tur a ni ang. A ziaktu ni lovin, a pen hmawr pawh en ve thiam a pawimawh e.

Ka lawm e.