C. Lalnunchanga
Ramsa leh sava te hian ram chin an nei thin a. Kan naupan laiin kan zirtirtu pakhat khân, “Thianho kan intiam rual a, tlâng pang lehlamah pâwl khat an awm a, a lehlamah pâwl khat kan awm a; tichuan, varung kan thawng darh a. Tlâng lehlamah an va thlâwk phei a, chuta kan thiante chuan kan awmna lamah an rawn hnawt lêt leh a. Chutiang chuan kan um kual vak a, nakinah chuan an chau ve a, an thlâwk tha thei tawh lo chu hnai tê têah kan perh thla thin,” a ti. Ramarpa hian ram hauh a tina hle, a ram chhunga ramarpa dang a khuan ve chuan thih thlenga insual peihin a pan vang vang a; a dâwi zâwk chu hmun danga an insawn a ngai thin. Sakei pawh hian a ram hauh chin chhûnga sakei dang luh ve a phal ngai lo. Chinrangte pawh hian lui kawi hnih thum vêlah ram chin an nei thlih thliah zu nia.
Vawi khat chu, hman deuh tawhah khân sipai chawlh hmang nên kan inkawm a. China ramri vêla duty thin a ni a. Heti hian a sawi a, “Kan awmna border chu China sipaite nên sikret intheh phâk renga inhnaih a ni a. Anni an ramri-ah an duty a, keini India ramri chhûngah, kan inbe ngai lem lo va. Meizial bung an ramri lama kan paih lai min hmuh chuan an lo kal vang vang a, meizial bung chu kan awmna lamah an rawn paih lêt leh ngat thin. An ramri chhûnga lungte pakhat chhar mai mai pawhin buai an cho nghâl mai a ni,” a ti.
Tu ram pawh, khawii ram pawh — an ramri hauh chin inchis khat an tawlh ai chuan indo an inpeih thah mai a. Khawmual chin chauh hauh lovin, tuipui leh vân boruak chenin an hauh na em em vek a. A ram a tê na váng vángin Israel khuan a ram chin hauh chu a tina hle; Juda mi pakhatin hmelma kut a tuar a nih chuan, a let nga tala an thungrulh loh chuan an lung a awi thei lo. Arpui pawhin a no chhan nân patling pawh a lim ngam alâwm. Donald Trump lah a invaupum nasa ngiang, US leh Mexico ramri km 3100-a thui chu banga hung chhuah vek a tum hem mai.
Heti hi a ni a, pi pute kah zau sa kan Mizoramah Chakma hovin ram an rawn valh ve a, mi tam tak chu kan thina chemte riak reng ang maiin kan awm hle hle thei lo va. Kan rum a, Takam lakah tlâwm lutukin kan inhria a, nakin hnu tur kan ngaihtuah a, muthilh harsa kan ti. Kan hotute lah chu an la uphuk lungmuan a; lungmuan chu sawi loh, an intlawnsiak zâwk em maw tih mai tur lah a ni si! Pathian hian Mizote hi hnam ral leh mai turin min din ve uk em ni dawn? Mahse, hei hi chu ka ring lo. Kâwl a la êng ang nga, mi pakhat a lo chhuak ang, chu mi chuan Mizo hi hnam ropui takah a la din chhuak ngei ang tih ka ring tlat a ni.
 |
| Napolean |
Mi pakhat thil tih theih chin hi hriat phâk rual lova sâng a ni a, khawvel hi mi pakhatin a tidanglam fo va, hnam ropui tak hmaah mi pakhat a ding thin tih ka hria. Jakoba leh a chhûngte tampui mitthia an khawchhuah theih nân an hmaah Josefa kaltir a ni a. Aigupta rama Israel hnam sala an tânna, Pharoa bâwih ata hruai chhuaktu chu mi pakhat, Mosia a ni.
Hamanan Ahasuera ram chhung zawng zawng, India leh Ethiopia inkâra Juda-ho tihhlum vek a tum a. A chhan chu mi pakhat, Mordekaian Hamana chu kûna chibai a bûk ve duh loh vâng a ni. Juda-ho chu an tap ngawih ngawih a, an chiau vawng vawng a nih kha. Dan khirh lutuk, Persia leh Media ram dâna ziah hnan tawh tidanglam leh a, Juda tam tak nunna chhanchhuaktu chu hmeichhe pakhat, Estheri a ni. Eshtheri te pafa inbiakna tawngkam hi a mawi ka va ti em! Mordekaian, “Lal nihna i lo chan hi hetih hun atân ngei hian a ni dâwn lâwm ni?” a ti a. Esthei chhânna kha a ropui ngei mai. “Dân lo angin lal hnenah ka lut ang a; tin, ka boral leh ka boral a ni mai,” tiin a nunna a dahkham ngam nia!
Kum zabi 14-na leh 15-na lai vêlin khawvela indona awh rei ber, English leh French inkârah a thleng a, kum 100 teh meuh an indo va. French-ho chu an chan a chau hle a, an khawpui leh kulh pawimawh zawng zawng deuh thaw English hovin an laksak a. France ram chu England lal upa, Duke of Bedford-a thuhnuaiah a awm a, France ram lalber Charles VII lah changpat cheh chhum ang chauh a ni a. Chutah, thil mak a lo thleng ta a. Kum 1429-ah chuan nula tleirawl, khawvelin Joan of Arc tia a hriat zui tâk chu a rawn lang nawlh a; thingtlang nula mawlmang ve mai, lehkha pawh thiam lo a ni. An lal Charles-a tawmna Chinon kulhah a kal a, an lalpa hnenah France sipaite chu English- ho do tura chhuahpui ah a dil a. Tichuan, hmeichhe tleirawl chuan hma a hruai a, France sipaite chu indona hmun, Orleans lamah a kalpui ta a. France sipaite chu Joan of Arc-i aw an hriatin an thinlung chau tawh a lo harh leh a, mahni inrin tâwkna leh huaisenna an nei thar a, zam miah lovin English-ho chu an bei a. English-ho chu an pasaltha chhuan awr Sir John Fastolfa ho meuhvin an tlanchhe ta a. Chuta tang chuan ral hmatâwnga Joan of Arc hmel an hmuh chuan hmelma lam chu an hnung tawlh duai duai zel ta mai a. Indona hmingthang, Hundred Years’ War an tih chu tleirawl pakhat vângin a danglam a, khawvelin mak ti em emin a chhinchhiah a. Kum 1920-ah Pope Benedic XV chuan mi thianghlimah Joan of Arc chu a puang ta hial a ni.
Alexander the Great kan hria, mi pakhat a ni. Mahse, he mi pakhat hian thil a va tithei si em! Kum 13 chhungin Greece atanga tanin khatih laia ram ropui Persia lal Darius-a a tudawl a, India a lo thleng a, hnehtu ropui tiin khawvelin a hre reng tawh a. Roman general Julius Caesar pawh mi pakhat a ni; mahse, Rome tâna a hnehnate chu khawvel hian a theihnghilh thiangtawh lo. Khati khawpa lalram ropui Rome meuh pawh hlauva tikhûr a, chappui rawh ang maia palzut pur purtu pawh Atilla the Hun, mi pakhat a ni.
Mi pakhat ka ngaihsan em em chu Mongol lal ropui Genghis Khan hi a ni. Mongolia rama hnam hrang hrang zinga lal pakhat fapa niin kum 1162-ah a piang a. Khatih laia Mongol hnamte chu hmanlai Mizo hnahthlakte ang maia lal hran inbâwk fir fer, mahni seh seh mual hrangah tia ro hran inrêl tum thah, inngei thei reng reng lo, indo reng mai an ni a. An intihropuina ber pakhat chu an khawthenawmte rûn a, an hmeichhiate mansak a ni a. Genghis Khan lal a lo nih chuan a thil tum hmasa ber chu Mogol hnam hrang hrang suih khâwm a, hnam lian leh ropui tak siam a ni a. Indo reng an nih avângin thil awlsam a ni dawn lo tih a hria a; chuvang chuan Mongol hnam inzawm khawm theihna a nih dâwn phawt chuan thisen tam tak luantir pawh a hreh lo va.
Mongol hnam zatve suat ngai dawn pawh ni se, a ti mai ang, chutiang khawpa rilru nghet nei chung chuan Mongol hnam lal chak deuh deuhte chu a titlu nghauh nghauh va, a tâwpah chuan hnam pakhatah siamin amah chu Mongolia ram lalber a lo ni ta a.
Genghis Khan chu a fing a, a huaisen bawk a, a sipaite chu a thunun tha hle a. Mongol sipaite theihna leh chakna chu sakawra chuang chunga thal kah an thiam em em mai chu a ni a; tin, tuarchhel turin a hrual nasa a.
Tichuan, China rûn turin a chhuak ta a. China kulh bang, great wall pawhin a dang zo lo. China ram an thlen chuan thingtlâng khua a bei hmasa phawt a; China sipai an mante chu a sipai atân a chhawr lui a, râl hmatâwngah a dah hmiah hmiah a. China khawpui Beijing chu kulh nghet taka cher khawng tlat a ni a. Genghis Khan chuan bei mai lovin, an ei tur lakna a dang chat a, rei tak an hual beh hnuah a luh chuak chauh va; chutichuan, China ram pum chu a la ta a.
Chumi hnuah Persia ram a rûn a, a thuhnuaia a dah hnuin Europe thlengin a run ta zêl a. Genghis Khan-a hun lai hian Mongol-ho hian indonaah chak loh an nei ngai lo. Alexander the Great aiin a let 3-in ram a la zau va, Roman-ho aiin a let 2-in ram a awp zau bawk. Hêng zawng zawng hi mi pakhat, a hming Genghis Khan thil tih a ni.
Khawvel hi mi pakhat hian a tidanglamin a va chawk let hneh thei ngai em! Corsica thliarkar atanga lo chhuak pa te tak tê, Mizopa pawh ni se, ringa reha kiu thu an tih âwm lek Napoleon-a chanchin hi kan hriat em em a ni. A ke vei lam a per pawhin Europe a nghing dat dat an tih hial, khawvel history her danglam a, Europe hmel thar siamtu a ni a. Lal ropui leh sawrkar lian tak takte an hnung tawlh duai duai a, Napoleona chu deh loh sakei huaiah riak an chan laiin a hmaah mi pakhat, Wellington-a a lo ding a, a kal zêlna tur a dang ta a ni. Mi pakhat, Hitler-an khawvel hi buai belebutin a chawk kual vêl a; a hmaah khawvêl hi a khûr a.
Hnam induh English-ho meuh pawh an mangang a, hnehna dil pawhin an tawngtai thei tawh hek lo, an duh chu inremna chauh, Hitler-a laka sahimna a ni. Nimahsela mi pakhat, Winston Churchil-a lo lang a, England mipuite tân thlamuanna a ni a. Hêng miten khawvel an chawh leh a, an hnam tân ropuina an sintir hi tu nge ngaisang lo vang? India zalênna kan sawi rêng rêngin mi pakhat, Mahatma Gandhi-a hming kan sawi loh chuan thil sual nasa tak ti kan ni ang.
A tha zâwng a ni emaw, a chhe zâwng a ni emaw, hnam chanchin leh khawvel hmel tidanglamtute hi mi pakhat an ni a. Mao Tse Tung te, Karl Max te, Hitler te, Stalin te, Nero te, Idi Amin te, Kim Jong-un te kan hriat dân leh Abraham Lincoln te, William Shakespeare te kan hriat dân chu a inang lo viau mai thei e; mahse, mi pakhat thil tih theih hi a va nasa em.
Mizote hi hnam derdêp leh chak lo tê kan ni a. A hming chauh tak takin ram kan nei ve a; nimahsela, Vaihovin min chim ral ang tih kan hlau va, Takam leh Assamese lakah kan ram thla fêm him lovin kan hria a, kan thla a phang a; mahse, min thlamuantu an awm si lo. Heti reng a nih chuan Takamho hi an pâwng tual tual ang a, Mizote tâna hnawmhnawk, kawlpui khen thlak rual loh an la ni ngei dâwn tih hi, zâwlnei ni kher lote tân pawh a hmuh theih a. Hnam rêng rêng hi nghet taka ding tur chuan mi pakhat an awm a ngai vek a. Hman ni lawka kan nuihzat mai mai, Bihar leh Tripura te chu mi pakhatin an state hmel a tidanglam kuar kuar a.
Thenawm state-te hmasawnna kan hria a, kawngpui thate kan awt ve a; mahse, gas bûk tling tak ngial min pe theitu pawh kan nei si lo. “Tumna a awm chuan kawng a awm,” tiin kan inzirtir a; mahse, a tumte hmêl hmuh tur a awm bawk si lo. Rorêl tawhtute kha rorêl leh tlâk niin kan ngai lo va, rorêl mêkte rorêlna hnuaiah beidawngin mipui kan ván thuap a; an kutah kan hnam hi him zo thlâwtin kan hre lo va, patling lungngai hûi ri inchhâwn a thang vêl a nih hi!
Tu nge lo chhuak ang tiin ring kan fân a, engthawlna chhan tur kan hre bawk si lo. Kei mi pakhat hian nakin ka thlir a, eng tik ni-ah emaw chuan Mosia anga min hruai a, Jordan min thlen a; Genghis Khan te anga Mizo hnahthlak zawng zawng min suih khâwmtu tur mi pakhat a lo la chhuak ve ngei ang tih ka beisei tlat a, ka lo nghâk a ni.
Hamanan Ahasuera ram chhung zawng zawng, India leh Ethiopia inkâra Juda-ho tihhlum vek a tum a. A chhan chu mi pakhat, Mordekaian Hamana chu kûna chibai a bûk ve duh loh vâng a ni. Juda-ho chu an tap ngawih ngawih a, an chiau vawng vawng a nih kha. Dan khirh lutuk, Persia leh Media ram dâna ziah hnan tawh tidanglam leh a, Juda tam tak nunna chhanchhuaktu chu hmeichhe pakhat, Estheri a ni. Eshtheri te pafa inbiakna tawngkam hi a mawi ka va ti em! Mordekaian, “Lal nihna i lo chan hi hetih hun atân ngei hian a ni dâwn lâwm ni?” a ti a. Esthei chhânna kha a ropui ngei mai. “Dân lo angin lal hnenah ka lut ang a; tin, ka boral leh ka boral a ni mai,” tiin a nunna a dahkham ngam nia!
Kum zabi 14-na leh 15-na lai vêlin khawvela indona awh rei ber, English leh French inkârah a thleng a, kum 100 teh meuh an indo va. French-ho chu an chan a chau hle a, an khawpui leh kulh pawimawh zawng zawng deuh thaw English hovin an laksak a. France ram chu England lal upa, Duke of Bedford-a thuhnuaiah a awm a, France ram lalber Charles VII lah changpat cheh chhum ang chauh a ni a. Chutah, thil mak a lo thleng ta a. Kum 1429-ah chuan nula tleirawl, khawvelin Joan of Arc tia a hriat zui tâk chu a rawn lang nawlh a; thingtlang nula mawlmang ve mai, lehkha pawh thiam lo a ni. An lal Charles-a tawmna Chinon kulhah a kal a, an lalpa hnenah France sipaite chu English- ho do tura chhuahpui ah a dil a. Tichuan, hmeichhe tleirawl chuan hma a hruai a, France sipaite chu indona hmun, Orleans lamah a kalpui ta a. France sipaite chu Joan of Arc-i aw an hriatin an thinlung chau tawh a lo harh leh a, mahni inrin tâwkna leh huaisenna an nei thar a, zam miah lovin English-ho chu an bei a. English-ho chu an pasaltha chhuan awr Sir John Fastolfa ho meuhvin an tlanchhe ta a. Chuta tang chuan ral hmatâwnga Joan of Arc hmel an hmuh chuan hmelma lam chu an hnung tawlh duai duai zel ta mai a. Indona hmingthang, Hundred Years’ War an tih chu tleirawl pakhat vângin a danglam a, khawvelin mak ti em emin a chhinchhiah a. Kum 1920-ah Pope Benedic XV chuan mi thianghlimah Joan of Arc chu a puang ta hial a ni.
Alexander the Great kan hria, mi pakhat a ni. Mahse, he mi pakhat hian thil a va tithei si em! Kum 13 chhungin Greece atanga tanin khatih laia ram ropui Persia lal Darius-a a tudawl a, India a lo thleng a, hnehtu ropui tiin khawvelin a hre reng tawh a. Roman general Julius Caesar pawh mi pakhat a ni; mahse, Rome tâna a hnehnate chu khawvel hian a theihnghilh thiangtawh lo. Khati khawpa lalram ropui Rome meuh pawh hlauva tikhûr a, chappui rawh ang maia palzut pur purtu pawh Atilla the Hun, mi pakhat a ni.
Mi pakhat ka ngaihsan em em chu Mongol lal ropui Genghis Khan hi a ni. Mongolia rama hnam hrang hrang zinga lal pakhat fapa niin kum 1162-ah a piang a. Khatih laia Mongol hnamte chu hmanlai Mizo hnahthlakte ang maia lal hran inbâwk fir fer, mahni seh seh mual hrangah tia ro hran inrêl tum thah, inngei thei reng reng lo, indo reng mai an ni a. An intihropuina ber pakhat chu an khawthenawmte rûn a, an hmeichhiate mansak a ni a. Genghis Khan lal a lo nih chuan a thil tum hmasa ber chu Mogol hnam hrang hrang suih khâwm a, hnam lian leh ropui tak siam a ni a. Indo reng an nih avângin thil awlsam a ni dawn lo tih a hria a; chuvang chuan Mongol hnam inzawm khawm theihna a nih dâwn phawt chuan thisen tam tak luantir pawh a hreh lo va.
Mongol hnam zatve suat ngai dawn pawh ni se, a ti mai ang, chutiang khawpa rilru nghet nei chung chuan Mongol hnam lal chak deuh deuhte chu a titlu nghauh nghauh va, a tâwpah chuan hnam pakhatah siamin amah chu Mongolia ram lalber a lo ni ta a.
Genghis Khan chu a fing a, a huaisen bawk a, a sipaite chu a thunun tha hle a. Mongol sipaite theihna leh chakna chu sakawra chuang chunga thal kah an thiam em em mai chu a ni a; tin, tuarchhel turin a hrual nasa a.
Tichuan, China rûn turin a chhuak ta a. China kulh bang, great wall pawhin a dang zo lo. China ram an thlen chuan thingtlâng khua a bei hmasa phawt a; China sipai an mante chu a sipai atân a chhawr lui a, râl hmatâwngah a dah hmiah hmiah a. China khawpui Beijing chu kulh nghet taka cher khawng tlat a ni a. Genghis Khan chuan bei mai lovin, an ei tur lakna a dang chat a, rei tak an hual beh hnuah a luh chuak chauh va; chutichuan, China ram pum chu a la ta a.
Chumi hnuah Persia ram a rûn a, a thuhnuaia a dah hnuin Europe thlengin a run ta zêl a. Genghis Khan-a hun lai hian Mongol-ho hian indonaah chak loh an nei ngai lo. Alexander the Great aiin a let 3-in ram a la zau va, Roman-ho aiin a let 2-in ram a awp zau bawk. Hêng zawng zawng hi mi pakhat, a hming Genghis Khan thil tih a ni.
Khawvel hi mi pakhat hian a tidanglamin a va chawk let hneh thei ngai em! Corsica thliarkar atanga lo chhuak pa te tak tê, Mizopa pawh ni se, ringa reha kiu thu an tih âwm lek Napoleon-a chanchin hi kan hriat em em a ni. A ke vei lam a per pawhin Europe a nghing dat dat an tih hial, khawvel history her danglam a, Europe hmel thar siamtu a ni a. Lal ropui leh sawrkar lian tak takte an hnung tawlh duai duai a, Napoleona chu deh loh sakei huaiah riak an chan laiin a hmaah mi pakhat, Wellington-a a lo ding a, a kal zêlna tur a dang ta a ni. Mi pakhat, Hitler-an khawvel hi buai belebutin a chawk kual vêl a; a hmaah khawvêl hi a khûr a.
Hnam induh English-ho meuh pawh an mangang a, hnehna dil pawhin an tawngtai thei tawh hek lo, an duh chu inremna chauh, Hitler-a laka sahimna a ni. Nimahsela mi pakhat, Winston Churchil-a lo lang a, England mipuite tân thlamuanna a ni a. Hêng miten khawvel an chawh leh a, an hnam tân ropuina an sintir hi tu nge ngaisang lo vang? India zalênna kan sawi rêng rêngin mi pakhat, Mahatma Gandhi-a hming kan sawi loh chuan thil sual nasa tak ti kan ni ang.
A tha zâwng a ni emaw, a chhe zâwng a ni emaw, hnam chanchin leh khawvel hmel tidanglamtute hi mi pakhat an ni a. Mao Tse Tung te, Karl Max te, Hitler te, Stalin te, Nero te, Idi Amin te, Kim Jong-un te kan hriat dân leh Abraham Lincoln te, William Shakespeare te kan hriat dân chu a inang lo viau mai thei e; mahse, mi pakhat thil tih theih hi a va nasa em.
Mizote hi hnam derdêp leh chak lo tê kan ni a. A hming chauh tak takin ram kan nei ve a; nimahsela, Vaihovin min chim ral ang tih kan hlau va, Takam leh Assamese lakah kan ram thla fêm him lovin kan hria a, kan thla a phang a; mahse, min thlamuantu an awm si lo. Heti reng a nih chuan Takamho hi an pâwng tual tual ang a, Mizote tâna hnawmhnawk, kawlpui khen thlak rual loh an la ni ngei dâwn tih hi, zâwlnei ni kher lote tân pawh a hmuh theih a. Hnam rêng rêng hi nghet taka ding tur chuan mi pakhat an awm a ngai vek a. Hman ni lawka kan nuihzat mai mai, Bihar leh Tripura te chu mi pakhatin an state hmel a tidanglam kuar kuar a.
Thenawm state-te hmasawnna kan hria a, kawngpui thate kan awt ve a; mahse, gas bûk tling tak ngial min pe theitu pawh kan nei si lo. “Tumna a awm chuan kawng a awm,” tiin kan inzirtir a; mahse, a tumte hmêl hmuh tur a awm bawk si lo. Rorêl tawhtute kha rorêl leh tlâk niin kan ngai lo va, rorêl mêkte rorêlna hnuaiah beidawngin mipui kan ván thuap a; an kutah kan hnam hi him zo thlâwtin kan hre lo va, patling lungngai hûi ri inchhâwn a thang vêl a nih hi!
Tu nge lo chhuak ang tiin ring kan fân a, engthawlna chhan tur kan hre bawk si lo. Kei mi pakhat hian nakin ka thlir a, eng tik ni-ah emaw chuan Mosia anga min hruai a, Jordan min thlen a; Genghis Khan te anga Mizo hnahthlak zawng zawng min suih khâwmtu tur mi pakhat a lo la chhuak ve ngei ang tih ka beisei tlat a, ka lo nghâk a ni.
Tags
Mizo