Khawngaihna

V.Kûngtea, W.Saizawh, Awmhar Cabin.

(International Friendship Day’ pualin)

“Duhsakna hre thiam lo chuan khawngaih pawh a phu lo.” – Lawmzuali Ralte Zaucha

‘Khawngaihna’ tih thumal hi hmuha khawih theih thil a nih loh avângin kan grammarian-te chuan ‘abstract noun’ an ti ang. A awmzia kan hrilhfiah dân erawh a inang vek lo vang a, kan thinlungina a pawm dân ang ang hi a dik ber zêl mai ang chu. ‘Khawngaihna’ thumal tlukpui (synonym) chu ‘lainatna’ ti ila, a âwm lo lutuk chuang âwm lo ve. He khawngaihna/lainatna hi a mâwiin ril viau mah se, a dawng âwm mi tak tân lo chuan a dawn ngawt theih loh va, mi dang zawng aia hnuaihnung zâwk nih a ngai. Chuti ang, mi dang aia hnuaihnung zâwk nih chu a châkawm viau si em le? Nimahsela, mi retheite leh mi hnuaihnung nazah zawngte pawh hi mi khawngaihthlâk an ni ngawt lo. Mahni neih tâwka lungâwi thiam te hi an awhawm letling zâwk a, khawngaihthlâk nia kan hriat ngawih ngawihte pawh hian mi khawngaih/lainat hi țûl an ti kher lo thei bawk. Mahni tlin lohna leh retheihna chhuanlama a rûk taka chapo tlat an awm țhîn, chutiang mite chu khawngaihthlâk lam ai mahin an ngeiawm tlat.

Mi ropui leh thil ti thei tak te pawh vawi khat na rêng rêng chu tlâwm vawng vawng hun an neih ve ngei a rinawm. Khawvêlah hian kawng hrang hrangin mi hi an khawngaihthlâk țhîn: Natna khirh tak tuarte, ni tin ei chawp zawnga khawsa te, nu leh pa nei lo fahrah ngawih ngawih te, mi fel tihduhdah tuar te (a huam zau hle), intihsiaknaa chak lo zâwk nih tuar thei lo êm êm te, mi khawhar leh lunglêng thei tak, inhrikthlâkna nei lo– mahnia tuar vawng vawng (entîr nân keini ang) te hi mi khawngaihthlâk tak chu an ni phawt mai. Sawi vek sên pawh a ni lo va, ka sawi chin khi ka hriat chin a ni tihna pawh a ni lo. Hriat ang ang sawi vek dâwn ta ila, vân khi lehkha phêkah pawh chang se, sawi zawh tik kan nei chuang lo vang. Keiin khawngaihthlâka ka ruat hi i lo khawngaih lo hle pawh a ni thei a, keimahni’na khawngaihthlâk kan tihzâwngah te pawh a innghat ve ang chu.

Tin, thlarau lam mit kan men chuan, tisa lama mi sual leh kawhmawh bâwl tak takte hi an khawngaihthlâk êm êm bawk. Gehenna-a kal tûr an ni tih inhre chiang êm êm, sual sim thei si lote hi. Chatuan thlenga khawngaihthlâk an nih dâwn avângin khawngaihthlâk namênin an khawngaihthlâk lo a ni.

Ni e, mahni hma ka lo sial lutuk nge kei hi ka hre lo va, mi khawngaihthlâk tâwpkhâwk chu ka ni hial âwm asin. Ka lunglên ngawih ngawih châng pawhin ka tihlan a rem lo va; țah vawng vawng te hi châk sateh țhîn mah ila, ka țah ngawt a thiang si lo. Hetia țhian ka kâwma kan han nuih bâwk bâwk lai te hian ka thinlung khawharzia leh malzia te erawh tu ma’n an hre ve si lo. Chu vâng alâwm, ka pa in chhuahsan daiha mahni’na in hran hi neih ka châk êm êm țhin. Chutah chuan mitmei vên tûr a awm tawh lo vang a, ‘Țaunu Zawlaidi’ novel-a a changtupa Thangtea ang khânin ka ‘Zodi’ ngaiin tlai ni tla tûr lunglêng takin ka han thlîr ang a, duhthusâma thinlung lungchhe vân kaiin chhuak takin ka’n țah vawng vawng tûr a ni na a le. Lunglênna hrik thlâkna nei lova nun reng hrehawmzia hi hrilhfâk a tling a, nu leh pate bula lung han tihlên veng veng mai chu thil mâwi fahran pawh a ni lo; lêng tin zêm hla ngaihthlâk hi ka tawn sân theih ber chhun chu a ni mai e. Lêngzêm hla ngaihthlâk erawh thupêk pawh ni chuang lovin min khap lêm lo bawk a, ka uar thei ngei mai chhap e. Lunglên veng veng laia mahni rîl remzâwng leh ngêng chhun êm êm hla ngaihthlâk zet hi chu a lo nuam êm țhîn tak alâwm le!

Leitlângpui tual nuama lû nghat, zai kûng ve ve– “Aw, kan nunhlui hmânlai thlîrin, suihlunglên kim te’n a tho...,” tia a di nêna an nunhlui mitthla vawng vawngtu Lalzova leh, “...Puah lai rûn in sângpâr dawhrema’n, zantiang chhîn har lunglên i hril dûn ang,” tia suihlung lênpui tûra riakmaw sava mai sâwmtu, F.Lalthanliana te pahnih hi leiah a lût ang e, tih hlauhawm khawpin an lung a lêng theiin khawngaih thla an la a, an lunglênna leh khawharna chanve pawh chang ve phâk lo mah ila, an lunglênna ka țâwmpuiin ka va han khawngaih dûn tehlul êm! Chuti taka lunglênna kawnga khawngaih thla la an nih avâng chuan kei pawh chu mi khawngaihthlâk tak ka lo nih ve dâwn hi, ka inti ve ngam ta. Engtin ngai che u maw? Mahse, anni zawng lungloh tui dâwnin puinî an kai tawh a (tûn kâr Zirtâwpni lo thleng tûr ni 10 khi F.Lalthanliana thih champhaphâk vawi 5-na a ni nghe nghe), puinî chu lêm ang der mai an tum tawh lo. Hla phuah thiam, Lalțanpuia, Sialsûk lah kan zîngah a awm tawh si lo. Ani kha lunglênah rual ka khûm a ni, intih ngam khawpa lunglêng mi a lo ni a, amah leh a lenrualte’n ‘Awmhar Champion’ an din hial rêng a nih kha. Mi lunglêng thei leh mi khawhar tak a nihzia chu sawi thui pawh a ngai âwm lo ve. Khawngaih thla a la țhîn teh e, tirawh u maw?

Amah, Zirsângzêla Hnamte (Saji-a) pawhin,

“Aw hnemtu ka va ngai êm ve aw,

Fam zûn ngaia dam chhûng ka hmang tûr hi,” 

a ti thlâwt a, a duh ber chu ‘hnêmtu’ a ni. Hnêmtu nih tûr chuan amah khawngaihtu nih a ngai a, amah khawngaiha lainattu chuan ‘khawngaihna’ lantîrin a hnêm ngei tûr lah ni. Hnêmtu ngai êm êmtu, Zirsângzêla Hnamte ngei pawh zîngphûl min kaisan lehzêl bawk nên. Tichuan le, lunglên vânga khawhar leh khawngaihthlâk ngawih ngawihte zîngah chuan a la dam awm chhun chu ka va nih ta mai âwm ve.

Mi, an khawngaihna lo dawnsawn hi ka thlahlelin nuam hi ka’n ti khawp mai țhîn a, a pêk lam theih ve ngût si loh hian! Țawngkam țha a nih leh nih loh lam ka thliar hman tawh ngai lo, hnapkhâwn pachang hmu an sawi ang maiin ka khi vur vur mai zêl. Mi hi an fel țhîn ngawt mai, “I khawhar hlauvin ka rawn bia che,” min ti tâwk hi an lo awm ve zeuh țhîn a, “Chuti ang chuan min lo sawi a ni âwm a, i lo zak lo kher mai,” tih ang țawngkam ai ngawt chuan dawnsawn a nuam.

Khawngaihna hi a sawia sawi emaw, a tiha tih emawin a lantîr theih ve ve a, khawngaihna chu ngaihhnathiamna a nih avângin a dik hi a thliar ber lo fo va, khawngai fate hnênah chuan an thawh loh malsâwmna hi an dawng châwk țhîn. Chu chu a ni, Joyce Meyer-i’n, “Khawngaihna chu phû loh duhsakna,” a lo tih chu! ‘Phû loh duhsakna’ i han sawi zui teh ang.

YMA Day vawi khat chu, VC team leh YMA team-te an inkhêl fiam a, YMA team lamah chuan kum upa lam pawh an tel nual a. Vânneihthlâk takin YMA team lam chuan penalty an pêt dâwn a, penalty pêt tûrin president ni lai kum 60 hnaih lam tawh chu an thlang a. A entu mipuite chu kotlâng ațangin an lo ‘hâw... hâw...’ dur dur a. VC team lama an goalkeeper kha kum 24-a upa a ni. YMA president chuan a pêt ta, penalty chu– zâwi muangin! A goal...!!! Inkhêlh a zo, mipui lam chuan khati taka ball muang si a dang thei lo kha mak tiin goalkeeper chu an dem luih luih a.

A tûk lamah goalkeeper chu a rawn lêng a. Kan titi dûn a, a nimin lama an inkhelh thu te chu a thuphungin kan sawi a. Ani chuan, “Penalty ve lêm goal loh chu tiin ball kha ka’n dang duh lo lui ngat a nih kha,” a ti a nih chu! Chu, han ngaihtuah zui teh. Ball kha a duh chuan a dang thei. Amaherawhchu, khawngaihna avâng chauhvin a thlah lui a ni. Penalty pêttupa kha khawngaihthlâk tak chu a ni hran lo va, khawngaih ngai pawh a ni hek lo. Mahse, goalkeeper khân ‘phû loh duhsakna’ a tilang a ni. A lâwm nge lâwm lo tih chu keia hriat phâk va ni suh.

Tih tak êmah chuan khawvêl mihring, Eden sual natna vei tawh, chatuana boral mai tûr, Pathian Fapa Lal Isua chhandam kan han ni thei te hi phû loh duhsakna– ‘Khawngaihna’ chauh hi asin. Tu nge hnial thei? Mahse, kei zawng ka la sual cheu!

Mi țhenkhatin, “Lunglên awmzia ka hre ve lo. Ka lung a lêng ve ngai lo,” an tih te hian an vân a duai hi ka lo ti ve thei êm êm a, lunglên nachâng hre lo mihring chu ka awhzâwng pawh an ni lo va, hnâng vâra hlîn theih an nih loh pawhin pa dâr ben ngai chu an ni tal ang. Tûlthîra hawlh nawk nawk tak ka nâp țhîn. An vâr deuh mahna! Kei erawh vânneihna tak hi ka nei a, eng dang zawng a ni law...

Amah ngei paw’na a inhriat lêm loh, ka lunglênna leh khawharna min hnêm ngawih ngawih țhîntu mi pakhat a awm. Chu chuan ka tâna ti ni pawhin a inngai lo vang a; mahse, kei chuan ‘ka tân a ti’ ka la ti fan. Ka tûnlai nuna ka lunglên min hnêm tûrin leh min khawngaih êm avângin min zaisak ni berin ka hria. Amah, Fam Lalzova hla, “Tawng ila, Leitlâng lanu sensiari,” tih satu Lalenkawli Pautu ngei kha a ni.

F.Lalthanliana hla phuah,

“Hei hi em lo ni khawtlâng lunglên?

Ngaih bîk awm lo, a lêng vawng vawng!” 

a han tih hlerh hlerh tawh hi chuan e, thil siam zînga khawngaihthlâk bera hi khawvêla mi vânnei ber emaw ka inti beuh țhîn. Karei! Ngaithla leh tluk tluk mai ang aw...? Amah ngei hi alâwm ka ruang nîa min thlahna hla sa tûra ka lo hual lâwk chu! F.Lalthanliana’n a thih nîa ama thlahna hla tûra a lo phuah lâwk ‘Lui râl ram mâwi’ tih hla nên ngei maiin mi han thlah liam teh sela aw...

Vawiin Khawvêl pum huap Țhiante Nîah hian, mi lunglêng fam chang tate: John Keats-a te, Robert Browning-a & Elizabeth Barret Browning-i te nupa te, Thangzawra te, Awmholêrhi Pachuau te, Laltheri te, Lianchhiari te, Nikhûmchhîngpa te ka hre reng che u asin. Hring in chan lai khân lungchim tak pawhin in lung a lêng thei bîk lo va, ka khawngaih êm êm che u. Kei, nangmahni ang thova lunglênga khawngaihthlâk hi in zâlna piallei thuahriat hnuai ațang khân min rawn nghilh bîk lo’ng che u.