Mizo Hmeichhiate Dinhmun: Pawngsual hi eng vanga thleng nge?

R. Laltlanhlui, MA Political Science, 

ICFAI University Mizoram


Hmanlai Mizo khawtlanga hmeichhia te:


Mizo khawtlang nunah chuan hmanlai aá¹­ang tawhin hmeichhiate hi dah hniam leh mipa-te aia chak lo zawk anga ngaihna a lo nasa hle mai a. Ṭawng upa inrochun hrang hrangah pawh Mizo hmeichhiate deuna leh an dahhniam a ni tih lanna hi hmuh tur a tam awm: “Hmeichhe thu thu ni suh, chakai sa sa ni suh,” tih te, “Hmeichhe finin tuikhur ral a pel lo,” tihte leh “Hmeichhia leh palchhia chu thlak theih,” tihte hi an thu lo chheh duh dante a ni á¹­hin a. Tin, Mizo sakhuaah mipain hmeichhia a ngai/mutpui tam thei a nih chuan Pialral kalkawngah pawh Pawla’n a sai ve dawn lo niin an ngai á¹­hin a, chuvang chuan mipa, tlangval tawh phawt chuan hmeichhia a tam thei ang ber ngaih/mutpui an tum á¹­hin. Chumi letling chiah chuan hmeichhia, mipa lo ngai tawh chu Mitthi Khaw Kawtchhuah-ah Pawla’n a lo sai dawn niin an sawi ve leh thung a. Hmeichhiate dinhmun chu a chhe zawk hle niin a lang.


Pawngsual
Hmanlai Mizo pi pute hunlai vêk hian “Mi Hur Zawn” an tih hi a awm a, chu chu khuaa hmeichhia, chhungte emaw belh tur nei mumal lova an ngaih chu “Mi Hur” (natna chi khat ang deuhin an sawi á¹­hin)-ah puhin khaw pawnah an zawn chhuak a, khaw tlangvalten an pawngsual rawn ta á¹­hin a. Hei hi tlangvalte nawmchen duh vang leh an tisa chakna phuhruk nana an tih mai niin a lang a, “Mi Hur” nia an puh hi natna nei tak tak an nih pawh a rinawm loh.


Mizote thawnthu lar tak pakhat chu Darlalpuii thawnthu hi a ni awm e. He thawnthuah hian Darlalpuii chu Sibuta chuan sial angin a chhun hlum tih kan hmu a, mihring chunga thil tih atan chuan thil rapthlak tak a ni. Kut inthlak leh insawisak satliah mai ni lovin khawtlang mithmuhah leh vantlang hmaah sial anga chaihin a chhun hlum a, khaw tlangval tumahin an chhan lo va, an lal, Sibuta thupek hnial ngam lovin Darlalpuii chu khawlaiah sial angin an kai kual a, an vaw bawk tih a thawnthu aá¹­angin kan hre thei a ni.


Mizo pi pute hunlai khan hmeichhiate khan chhungkaw inrel bawlah leh khawtlangah thu an nei lo êm êm a. Hmeichhe ṭhenkhat chu an pasal neih tur thuhlaah pawh an nu leh pa leh an unaupaten an duh an thlansak mai ṭhin tih thawnthu tam tak aṭangin kan hmu thei. Heng aṭangte hian hmanlai Mizo khawtlang nunah khan hmeichhiate kha an dinhmun a chhe thawkhat hle a nih tih a rin theih a, bet tlawk tlawk leh chhiahhlawh emaw mihring tling lo anga sawngbawl vek chu ni lo mah se, mipate nena an dinhmun khaikhin chuan an inkar a zau hle tih a hriat theih awm e.


Tunlai huna Mizo hmeichhia te:


Mizorama Kristianna leh zirna a lo luh hnu khan nasa takin hmeichhiate dinhmun chawikan a ni a tih loh theih loh va. Kristiana an inleh phuk phuk hma pawhin Mizoram Bawrhsap rawn awm hmasate khan “Mi Hur” nia inpuhte chu an rawn khap ta a. Chu ringawt pawh chu hmeichhe bulbal nei mumal lo tan chuan thil lawmawm tak a ni ngei ang. Tin, tlem tlema Mizo-te lehkha an lo thiam chho ve hret hret hnuah phei chuan hmeichhe dinhmun siamá¹­hatna lam leh an dinhmun chawikanna tur lam thil tam tak a rawn lang a. Hmeichhe bik sikul-te, hmeichhe insuihkhawm pawlte a rawn ding a. Hla phuah leh thuziak lamahte pawh hmeichhiate hming a langsar sawt hle a. Tun thlenga Mizo mi ropui tia chhal theih tur an tam ta hle.


Tunhnai tak takah phei chuan hmeichhiaten sorkar leh kohhranah pawh dinhmun pawimawh tak tak an chang chho nasa ta hle a. Hmeichhe hamá¹­hatna tur thil tam tak dante zam a lo awm ta diah diah bawk nen, tunhma Mizo hmeichhiate dinhmun ai chuan an dinhmun a á¹­ha tawh hle a tih theih ang. Amaherawhchu, hetiang a ni chung hian hmeichhiate hi awmnem zawk leh mahni invenghim thei lo zawk an nihna hi a lo lang leh á¹­hin a. An chunga hleilenna leh pawngsualte chu a la reh thei tak tak thei chuang lo. Hmeichhe pawngsual leh an chunga hleilenna lek chungchangah hremna dan awm mah se, pawngsual leh hleilenna lantir a la reh thei tak tak chuang lo.


Hmeichhia-te hi eng vanga pawngsual tawk nge an nih?


Zirchianna á¹­henkhat aá¹­anga a lan dan chuan kum 2009 aá¹­anga 2019 chhung khan Mizoramah hmeichhe pawngsual hi 773 teh meuh an awm a. Kum khatah hmeichhe 70 vel zelin pawngsual tawk ang an ni a. Hei hi Mizoram Police website in a tarlan dan a ni. Mizoram-a mipui awm zawng zawng aá¹­anga chhut chuan tlem te angin lang mah se, Mizoram Kristian ram inti rama thil tawn atan chuan Mizoram dinhmun hi a chhe hle a ni, a tih theih ang.


Hmeichhiate hian eng vangin nge pawngsual an tawh ṭhin tia zawhna hi zawhna awm thei tak a ni ngei ang a. Ṭhenkhat chuan an hmeichhiate incheina vang niin an sawi ṭhin a, ṭhenkhatin an nungchang leh an chetvel dan niin an sawi bawk a, amaherawhchu, heng chhan leh vang nia an sawi leh an puhte hi thil awm lo leh thu belhchian dawl lo niin a lang. Hmeichhiaten pawngsual an tawhnaah hian an thuamhnaw inbel vang a ni lo tih chu pawngsual tawk ṭhin te thuamhnaw inbel ṭhinahte hian an hriat theih viau a, hmeichhe sikul naupang, uniform ha lai hian a uniform hakah it tur leh pawngsual chakna rilru a pawngsualtu rilruah a chawhthawh mai a rinawm loh. A pawngsualtu rilru leh ngaihtuahna bawlhhlawh tak vang a nih zawk a rinawm.


Hmeichhe pawngsual leh khuaikhem, an chunga hleilenna lantir chungchangah hian mipate hian mawh an phur nasa hle a. An tisa chaknate hrikthlak nana hmeichhiate an hman fo avanga pawngsual hi lo thleng ni berin a lang. Mipa á¹­henkhat chuan puitling film leh tisa chakna tichhuak thei lam thil an hmuh leh an en nasat em avangin an tisa chakna chu an aia awmnem leh chak lo zawk hmeichhe naupang leh tleirawlte chungah an lanchhuahtir ta á¹­hin niin a lang. Hmeichhia, pawngsual tawktu chuan eng ang thuamhnaw pawh inbel se mipain mipat hmeichhiatna hman khaw loh duhna rilru a put tawh chuan eng ang pawh inbel se hmeichhia chuan pawngsual a tawk tho tho dawn a ni tih hi phat rual loha chiang a ni.


YouTube Channel pakhat ‘KTVQ News’ in video pakhat a tarlan chuan hmeichhia, pawngsual tawkten pawngsual an nih laia an thuamhnaw hakte a rawn tarlang a. Chuta an thuamhnaw hak chu kekawr tlawn leh kawngfual, taksa lang tam lo leh khuh tam an hak lai a ni tlangpui tih a lang a. Heng aá¹­angte hian hmeichhiate pawngsual an tawhnaah hian an chetzia leh an thuamhnaw inbel a ni lo tih a finfiah theih awm e.


Eng tin nge pawngsual hi ven a nih ang?


A hmasa berah chuan chhungkua aá¹­anga inzirtir a pawimawh hmasa ber a tih theih ang. Nu leh paten an fate hmeichhiate chunga hleilenna a awm loh theihna turin inzirtirna á¹­ha taka pek hi a pawimawh hle a. Tisa chakna lam thil an lawm lohna turin an thil en leh an thil hriatte khuahkhirh a, en tur leh en loh tur thliarsak thiam a pawimawh hle a ni.


A dawt lehah chuan khawtlang leh kohhran anga sex education ṭha inpek a pawimawh êm êm a. Sex Education hi thil inzirtir zahthlak a ni lo va, kohhran leh khawtlang ang phei chuan thil zahthlak a ni lo va, khawtlang leh kohhran mite himna tur zawk a ni tih hriain a tam thei ang ber inzirtir zawk tur a ni. Tunlai khawvelah chuan thil pawimawh leh thil ṭul tak, inziritir ngei ngei ngai thil a ni tawh a. Sex hman khaw loh ṭhat lohziate inzirtir a pawimawh hle.


Hmeichhiaten eng pawh tawk dawn se la, anmahnia an invenhim theih nana hmanrua leh self-defence-te inzirtir a pawimawh hle a. Nu leh paten an fanute an inven theih nan pepper spray emaw taser-te paitir reng hi thil chin pawimawh tak a ni tawh tih hriat a á¹­ha. Hmanrua emaw hriamhrei eng emaw an paia an invenhim theih a, pawngsual an tawh loh phah a nih chuan invenna tur paitir ngei ngei tur a ni.


Pawngsual tawktute hian an phu tawk dan anga hremna tawkin a na thei ang berin hrem ni á¹­hin se chuan, pawngsual hi tu mah hian an ngam a rinawm loh a. Hmun á¹­henkhatah mi an pawngsual a, hrem an tawh loh nan innneihpuia an sawm leh á¹­hinte pawh hi a hmeichhe lam hian mualpho hlauh vanga lo nei mai lovin an pawngsual avanga hrem an nih ngei theih nana theihtawpa hma la turin dan kengkawhtute nawr se. Chutianga pawngsual leh hmeichhe chunga hleilenna lektute hrem a nih zel chuan pawngsual pawh hi a thlen tlem ngei a rinawm.


Tlangkawmna:


Hmeichhiate hi vawi khat an mualpho tawh chuan an damchhung atan mi hmuhsit leh dahhniam an tawk tawh ṭhin a. An thiam lohna ni miah lohah pawh an hming a hliau tawh chuan an damchhung atan a pawi ṭhin a, chuvang chuan an thiamna zawk hi hmuhsak an ngai nasa bik êm êm a. Mipa in hmeichhia a pawngsual chuan a mipa kha a hmingchhe rei ngai lo va, a hmeichhia erawh chu hun rei tak chhung khawtlang ang leh mimal ang pawhin an chanchin sawi zui nasat an ni bik ṭhin.


Veng pakhatah chuan hmeichhe tleirawl pakhatin pawngsual a tawk a, a pawngsualtu pa chu kum thum chhung tan inah khung a ni a. A lo chhuah leh hnu chuan engmah mualpho zuina a nei lo, amaherawhchu a hmeichhe pawngsual ve thung erawh chuan pawngsual a tawh avangin nau a lo pai ta si a, khawtlang sawizui leh dem rawn chu a hmeichhia zawk kha a ni daih a. Hetiang thil thleng hi a lungchhiatthlak tak zet a, a pawi hle a ni. Hetiang thil chungchangah hian khawtlang ang leh ram ang pawhin kan thil thlir dan leh kan ngaihdante hi thlak a á¹­ul hle a. Pawi sawitu dik tak zawk khan a tuar theih nan á¹­an kan lak a ngai nasa hle a ni.

No comments