Hla (Poetry) leh a Phuahtu (Poet)

Henry Lalngurauva

Hnam hrang hrangte zia lanna pakhat chu, an thu leh hla (literature)ah hian a ni awm e. An hnam upat leh hmasawn dan te, an lo khawsak leh chin \hinte chuan an hnam kalphung a tarlang nasa \hin hle a. An thu leh hla a upat chuan, hnam upa tak emaw an lo ni \hin a. Hnam ropui leh ropui lo hi an thu leh hla neih dan atang pawhin a teh theih viau ang a, a tlangpuiin thu leh hla nei hmasate hi hnam ropui an ni chawk \hin.

Kum 1894, Tau thla ni hmasa berah chuan, kan Zosapte’n A-AW-B zir theihin min peihsak ta a, chuta \ang chuan ziak leh chhiar kan lo thiam ve ta a ni. A kum telin thu ziak pawhin hma a sawn ve zel a; kan mi thiam hmasate taihmakna zarah thu leh hla chhui tur \ha tak kan lo nei bawk a. Kan thu leh hla awmze neia a in\anna chu kan hre thei ruak awm e, hemi hmaa \awngkaa inhlan chhawn (oral literature)ah pawh khan thu leh hla chu kan ngah ve hle mai.

Hnam upa zawkte ang bawkin, Mizote thu leh hla bulpui chu ‘Hla’ tho a ni. Kan hla neih \an hun hre chiang lo mah ila; hla leh Mizote hi upa lutuk chu kan ni lo maithei a ni. Amaherawhchu, Mizote hi hla nei \ha leh, phuah thiam tak zawng kan lo ni e. Mizote hi zai peih hnam kan niin a lang a, pi pu hun laia zai hrang hrang a chhuah dan a\ang hian a hriat mai awm e.

Kan hla hmasate kha  sak chi an ni deuh vek a; hlado, bawhhla, thiamhlate erawh kha chu a chham chi a ni a. Kan hla hmasate reng reng a saka sak chi a nih deuh vek avangin, Mizo hlaphuahtute chu a saka sak chi phuahtute an ni \hin. Tunlai thleng pawha Mizo rilrua hlaphuahtu (poet) chu, thluk neia a saka sak chi phuahtu hi a ni.

Hlado, bawhhla, thiamhlate erawh hi chu a saka sak chi ni lovin, a chhama chham chi an ni hlawm a. Heng hla, a chhama chham chi phuahtu hi hlaphuahtu (poet) tiin kan hre ngai lem lo va, hlaphuahtuah pawh kan ngai chiah lo maithei a ni. Hla a\angin zai a lo kal a, zai theih chu sak chi hla a ni \hin. A zaia sak theihte kha hla phuah chhuahah an ngai ber maithei a, chhamhlate pawh hlaah khung mah se an rilruah erawh chuan, hla an tih ang tak chuan a thawk kher lo maithei.

Hmanlai a\anga tunlai thlenga Mizote rilrua hlaphuahtu (poet) chu, thluk neia a saka sak chi phuahtu hi a ni. Hetianga kan pawm ngheh tlatna chhan hi kan hnam kalphunga a beh  tlat vang leh, kan lo hriat dan leh kan pawm dan a nih vang a ni. Hlaphuahtu kan tih chuan, thluk neia a saka sak chi phuahtu a ni deuh zel a. Chuti ni lo va, a chhama chham chi phuahtu chu hlaphuahtu tiin kan sawiin kan ngai ngai meuh lo.

Mizote’n thu leh hla awmze neia kan lo hriat leh, thu leh hla (literature) tia kan hriat tan ve hun chu ziak leh chhiar kan thiam hnuah a ni awm e. Ziak leh chhiar kan thiam hnuah leh, thil kalphung kan hriat tak tak phei chu a tlai deuh maithei. Kan mi thiam hmasate hawiherna a lo zau avang leh, kan Zosapte avangin thu leh hla (literature) hi hrethiam ve chauh kan ni ngei ang.

Thu leh hla (literature) awmzia leh, nihna hi kan irawm chhuak niin a lang lo va. Sap (English) ho thu leh hla a\anga lakchhawn (copy) a nih ngei a rinawm bawk a, hnampui thu leh hla kalhmang atanga Mizo thu leh hla (literature) hi lo piang ni ngeiin a lang. Ziak leh chhiar kan thiam hma leh, Zosapte lo lan hma kha chuan thu leh hla (literature) hi kan hre lo hrim hrim a. Thu leh hla ( literature) awmzia leh nihphung chu, ziak leh chhiar kan thiam hnuah chauh kan hria ti ila kan sawi sual tampui awm lo ve.

Sap (English) hnam te chuan, thu leh hla (literature) tia an chhiar leh pawm danah chuan, ziaka awm ngei a\angin a ni a. Ziaka an neih hma thilte chu literature chhui leh zirnaah an telh meuh lo va, an thu leh hla in\an hun chu ziak leh chhiar an neih a\angin a ni a. An literature zir leh chhuina bul chu, ziak ngeia awm a\angin a ni deuh ber.

Chutiang a nih lai chuan, Mizote erawh chu kan buai ta nuai mai. Kan thu leh hla (literature) huang chhungah, hla (poetry)-ah leh a phuahtu (poet)-ah hian thu khat vuain, lui khatah kan luang tlang thei tlat lo mai. A chhan chu, pawm dan leh ngaihdan a hran vang a ni a. Kan hnamina kan lo pawm ngheh tawh chu sawh sawn harsa kan ti a, kan rilrua riak tawh chu kan peih thla thei meuh lo niin a lang.

Hla phuahtu(Poet)-ah hian:
Mizote chuan hlaphuahtu kan tih chu sawi tak ang khan, thluk neia a saka sak chi phuahtu hi a ni a. A chham chi phuahtu chu hlaphuahtu tia sawi harsa kan ti deuh nge, hlaphuahtu tia han sawi hi kan la tam teh chiam lo va, hei hi hmanlaia kan ngaihdan kha a ni. Hmanlai chuan a dik em em a, ziak leh chhiar an thiam lo  va. Hman \angkai loh tur a nih vang leh, an vawn theih dawn loh avangin chhamhla hi an phuah lo mai niin a rinawm. Lo phuah ta teh reng pawh ni sela, ziaka vawn \hatna tur an neih miau loh avangin, rei loteah theihnghilh a ni dawn tho tho.

Chuvang chuan, a chham chi hi an phuah lo a nih a rinawm a, sak nghal mai theih loh chu an hriat reng theih a rinawm loh a. Chuvang chuan, a saka sak chiin an rilru leh ngaihtuahna a thunun tlat niin a lang. A sak chi chu sa nghalin, an lo vawng thei nghal maiin a rinawm. Chu vang pawh chu a ni ang e, khaw khat hla phuah thiam kha an ngaihsan em em ni.

Hmanlai hlaphuahtu tia kan lo pawm chu, tun thleng pawhin kan pawm dan a la ni. Amaherawhchu, hei hian buaina min siam titih a, ngaihdan inang lo pawh  a siam thei ta a ni. Literature kan lo hriat ve chinah chuan, hlaphuahtu (poet) kan tih \hinte chu an lo dang ta daih mai. Literature tha ber tia kan lo sawi English literature-ah chuan, hlaphuahtu (poet) chuan sak chi zawng a phuah meuh lo. A chham chi kan tih ang phuahtu hi a lo ni ta daih mai; hlaphuahtu kan lo hriat ve nen chuan a inpersan titih ta mai.
Thu leh hla kan lakna ber, English literature-ah chuan hlaphuahtu (poet) chu chhamhlaphuahtu a ni a, Mizote’n hlaphuahtu (poet) kan lo tih \hin ve nen chuan a lo inang ta lo va. Hei hian ngaihdan inang lo a tichhuak a, pawm dan inchen lo a thlen bawk a. Zirtirtu (teacher) tam tak pawm dan a inang lo va, zirlaite an hrilhfiah dan lah a inang hek lo. Hei hi zirlai tan buaina leh, thutlukna siam thei lova min ‘ar khawthim daitirtu’ dik tak a ni.

Hei hi siam fel a, thutlukna nghet kan siam vat a ngai niin a lang. Thu leh hla (literature)a hnampui zawk te literature \ha ber kan entawn (copy) a nih rau rau chuan, an tih dan leh pawm danin i titlang mai teh ang u. English literature kan entawn ber a nih tak si chuan, an tih zul i zui mai ang u. Anni’n, ziak atanga thu leh hla bulpui an tan chuan, Mizote pawh hian ziaka kan neih ngei atangin kan thu leh hla (literature) hi i \an ve mai ang u.

Sap (English)hoin hlaphuahtu (poet) chu sak chi rual loh, a chhama chham chi phuahtu an pawm bur ang hian, Mizote pawh hian i pawm ve bur mai ang u. Ziak leh chhiar kan thiam a\anga a saka sak chi ni lo, a chhama chham chi phuahtu hi hlaphuahtu (poet)ah i ngai nghet hmiah mai ang u. Chu chuan lui khatah min luanpui sela; zirlai tan pawh hriat thiamna awlsam ber a ni bawk ang.

A thluk neia sak theiha phuahtu, Mizote’n hlaphuahtu (poet) kan tih \hin hi thlak tawh ila. Hnam dang thu leh hla kan entawna a zulzuia kan kalpui ta sa sa, an tih dan hi i zawm ve mai ang u. Kan thei ngang lo a nih chuan, kan lo pawm tawha hlaphuahtu hi hlaphuahtu (poet) ti tawh lovin, ‘Zaihlaphuahtu(song writer or composer)’ ti ta mai ila. A sak chi ni lo, a chham chi phuahtu hi ‘Hlaphuahtu (poet)’ tiin i zirin i pawm tlang mai teh ang u.

Hla (Poetry)-ah hian:
Hla (poetry) kan tihah pawh hian pawm dan chin leh, kan ngaihthiam chin a inang lo nual mai a. Hei pawh hi buaina min thlentu leh, a tak tak hriatna kawnga min dangtu pakhat a ni bawk. Pawm dan fel tak leh, a tehna \ha tawk leh chiang fek fawk kan neih vat a ngai a ni. Pi leh pu hun a\anga hla kan kan lo tih \hin chu, a sak chi a ni kan titawh a. Amaherawhchu, kan thu leh hla zirna kawngah min hnungkhirh tlat a, hei hian mi thiam lovah min siam mai ang tih pawh a hlauhawm a ni.

English literature-a hla (poetry) chu sak chi rual a ni lo va, hla thu (poetical words) a ziah chhuah (a chham chi kan ti mai ang chu) a ni thung a. Anni pawhin ziak leh chhiar an thiam hma khan, \awngkaa inhlan chhawn (oral literature) ang chi hi an nei ve thoin a rinawm a. Mahse, khang kha an inphuartir a rinawm lo va, ziaka an vawn \hat theih chin a\angin an thu leh hla chu awmze neiin an kalpui niin a lang .

Hlaphuahtu (poet) an hriat dan nghet bur ang hian, hla (poetry) kan tih pawh hi an hriat dan leh pawm dan hian i ti ve mai ang u. Ziak leh chhiar kan thiam atanga chhamhla (hla thu hmanga ziah) lo awmte hi, Mizo hla (poetry) in\anna bulpuiah i ngai ve hmiah mai teh ang u. Chu chuan kan hla (poetry) pawm danah kalhmang fel a neihtir ang a, awlsam takin kan thliar hrang thei mai dawn a ni.

Zirlaibu-ah, hla (poetry) kan zirin a thluk neia a sak chi kan zir ngai meuh lo va, hla (poetry) tia kan zir chu chhamhla tho a ni. Chuvang chuan, hla (poetry) kan tihah hian a chham chi ni deuh bik se. A thluk neia a sak chi hi chu hming hran vuahin, ‘Zaihla (song)’ tiin i thlak mai ang u. Chutiang chuan lo ti dawn ta ila, hla chu kawng hnihin kan then thei ang. Thluk nei lo hla hi, ‘Chhamhla (poetry)’ ti ta ila, thluk neia sak chi hi, ‘Zaihla (song) ti ta bawk ila.

Chuti chuan awlsam takin kan \hen hrangin, kan thliar fel thei ngei bawk ang. English-hoin hla (poetry) leh sak chi (song) fel taka an thliar hrang ang hian, Mizote pawh hian thliar fel ve thlap ila a \ha ang. Heti hian thliar fel ve ta mai ila: ‘Chhamhla (Poetry)’ tih leh, ‘Zaihla (Song)’ tiin. Tin, hei hian a phuahtu awlsam takin a thliar hrang nghal bawk dawn a ni: ‘Chhamhla (Poetry)’ phuahtu hi, ‘Hlaphuahtu (poet)’ tih leh, ‘Zaihla (song)’ phuahtu hi ‘Zaihlaphuahtu (song writer or composer)’ tiin.

Pi pute hun laia an hla chu a sak chi a ni a, chu chuan zaihla a rawn hring chhuak leh a. Zai kungpui chu hla a ni a; anni pawhin ‘Zai’ leh ‘Hla’ chu an \hen hrang ti tih ve tho a ni. A sak chi ni lo chu a tawpah emaw a bulah emaw ‘Hla’ tih hi a awm chawk \hin a. Entirnan: Hlado, bawhhla, thiamhla, ldt. Tin, a sak chihote chu ‘Hla’ huam chhung atangin, ‘Zai’ hming puin an vuah bawk. Entirnan: Chai hla a\angin zai hrang hrang a chhuak a, chungte chu- Lalvunga zai, Zopui zai, Neihlaia zai ldt. Chawngchen hla atangin- lumtui zai, zailam, \huthmun zai adt.

Pi pute pawh khan a \hen azar chu ‘Hla’ leh ‘Zai’ hming vuahin an lo \hen hrang ve niin a lang a, ‘Hla’ leh ‘Zai’ chu hriat hran ve deuhna eng emaw chu an lo nei ve ni ngeiin a lang.

Sawi hmaih hauh lo tur chu, chhamhla (poetry) chauh hi i zir ang u tihna a ni lo va. Kan hla kalhmang leh English-ho hla kalhmang a inang lo va, chhamhla (poetry) kan neih tak tak phei chu 1900 hnu lamah emaw a ni mai thei a. Chhamhla (poetry) chauh chuan kan thu leh hla a la tihausa lutuk lo va, tuna zaihla (song)a kan lo dah takte hi kan paih chuang lo vang. Kan thu leh hla tihausatu leh kan hla \ha tam takte an nih miau avangin, kan hnawl tur a ni chuang lo. Tin, a sak chiah pawh chhamhla (poetry) anga \ha tam tak a awm a, chu pawh chu poetry tho a ni. A thu leh a style a\angin kan hrefiah thiam thoin a rinawm a, a sak chi zawng zawng nena va tih poetry vek chu a dik ber lo vang.

Chhamhla (poetry) tluk zeta tha leh hlu, a sak chi (song) ni mah se han chhiara hla hliah hliah bik te, a kalhmang (flow) tha takte chu kan zir tho tur a ni. Zaihla (song) a\angin zir tlaka \ha leh mawina (beauty) nei hliah hliah te, a thu ken atanga hla hlutna nei bik hliah hliah te, a phuah dana hla bik hliah hliahte chu, chhamhla (poetry) ang bawkin kan zir tho tur a ni. Chhamhla (poetry) ni lo chu zir loh tur tihna ni lovin, poetry ( chhamhla) leh song (zaihla) hi fel takin i then ang u tih hi kan sawi tum ber a ni. Chhamhla (poetry) hi chu hla fir tak mai a ni \hin a, a khunkhan bik hle a ni. A chham chi leh sak chi huang khata dah vek a, hla (poetry) kan tih vek ringawt chuan kan buai ang tih a hlauhawm a ni.

Entirna pakhat: Rokunga kha ‘poet of the century’ atana thlan a ni a, \henkhat erawh chuan an pawm thei lo. A chhan nia lang chu, heta ‘poet’ hming a put vang hi a ni ngei ang. A pawm lotu tan chuan a dik lutuk a, poet chu chhamhlaphuahtu a ni deuh bik si a, Rokunga khan chhamhla (poetry) a phuah aiin zaihla (song) a phuah kha a tam zawk a. ‘Poet’ nihna (title) khi vuah lovin, zaihla (song) phuahtu a nihna kha vuah sela chuan tu mahin an sawiselin a rinawm loh a ni.  

Hla (poetry) leh a phuahtu (poet) kan tehna kawngah hian, kalhmang fel i nei ang u tih chu kan thupui ber a ni a. Tuna kan kal danah hian kalhmang fel leh, thliar hranna tak tak a awm lovin, chiang lo ruaiin kan kal mawp mawp mai niin a lang a. Tuna kan kal anga kan la kal zel chuan, hriat fiah leh a nihna tak tak hi kan hre lo ang tih a hlauhawm a ni.

Zirtirtuin a hriat chian loh chuan, zirlaite hnenah fiah lo ruaiin a sawi ang a, chu chu zirlaite chuan a dik emaw tiin an sahuai thing vawn chawt ang a. An hriat dan dik lo chuan mi dang an hrilh chhawng ve leh ang a, a tawpah hre chiang lo bawkin hnam dang tih zulzui ve si, dik chuang si lovin kan kalpui reng ang a. Hnam dangin eng hi nge in hla (poetry) chu an la ti ang a, chumi hunah chuan chhanna dik lovin kan la chhang ang a, kan tukkhum thak lopui hi kan la hiat mawlh mawlh ang tih a hlauhawm a ni.