Mizoram mamawh sorkar tha

Dr. Lalbiakmawia Ngente

THUHMAHRUAI

Tunlai khawvel a lar tak leh Mizoram pawhin kan buaipui ber pakhat chu ‘change’ hi a ni awm e! Tunhma lam hun kan thlirkir chuan ‘change’ thlen tir tur chuan dodalna chi hrang hrang leh harsatna tam tak pal tlang a ngai thin. Chutiang bawkin Mizoram ah pawh kan Sorkar duhkhawp lohna a lian a; sorkar tha nei turin ‘change’ kan mamawh thu kan tlangaupui thin. Chutiang a thlen theihna tura theihtawp chhuaha pen chhuak, mimal leh Pawl hrang hrang pawh tam tak hmuh tur a awm ta. ‘Change’ thlentir tur erawh chuan paltlang tur leh sut tur a tam hle.

Tun dinhmunah hian, kan beisei ‘change’ thlen tir turin sorkar dinglai hian thiltihtheihna a neiin kan hria a; mipui rinna leh beiseina pawh a hlawh thawkhat bawk. Kan rama rorel khawl lian berah 80% an hauh a; chu aia tam zawk mah chu Village Council levelah an nei bawk. Vawiin thlenga an hmalak dan leh ke chheh dan han en hian ‘change’ thlen tir turin kan ring zo tak tak em? Anmahni mai chuan kan beisei ramah hian min hruailut thei hauh lovang. Mipui nawlpui leh sorkar hnathawk zawng zawngte hian kan tawiawm a; kan thawhpui a ngai dawn a ni. Chutiang ti thei tur chuan kan inpeih reng em, a man pek tur tam tak awm hi pe thei turin kan inralring em le ?

India ramin zalenna a neih hma, kum 1944 daih tawh khan Rev. David Kyles chuan heti hian Mizo khawtlang nun a hmuh dan a lo ziak a. “Hmanlai ata tawh hla phuah thiamte leh thuhriltute, mifingte leh zawlneite’n khawtlang nunhona duhthusam, danin a phut vang ni lo, hmangaihna avang zawka mitinin thil dik leh tha an tih dial dialna hi an lo suangtuah fo tawh thin a. Tuna ka hriat theih chinah chuan he duhthusam thleng tep awm chhun chu Lushai te hi an ni,” tiin. Kum 12 kalta khan Subir Ghost-a chuan, “Mizoram pawh duhamna nun in a nuai ta a, eirukna nasa taka sawi a ni a, an nun zawng zawng fan chhuaktu a dik leh dik lo thliarna kawnga buai zawh vekna bul chu sum niin a lang,” tiin a ziak thung. Phut luihna emaw ram Danin a phut vang ni lova, tlawmngaihna leh inhmangaihna avang zawka mitinin thil dik leh tha an tih dial dialna Mizo khawtlang chu kum 50 a vei meuh chuan tun dinhmunah hian kan hlangkai ta a ni !

Sorkar tha leh fel rorelnaah mipui an thawveng a, an ralmuang a, mipui an hlim thin. Chuvangin tun dinhmuna kan mamawh ber pakhat chu ‘Sorkar Tha’ hi a ni. Chu Sorkar tha siam tur chuan dikna, rinawmna leh taimakna te chu a lungphum pawimawh a nih laiin, tunlaia thil tha kan tehna ber chu a dik leh dik loh ah ni lovin a hlawk leh hlawk loh, a nawm leh nawm loh ah te a ni ta berin a lang. Chutiang a nih avang chuan hamthatna kan dawnna tur a nih phawt chuan Dan piah lam, dik leh fel hlel deuh pawh kan pawisa ta meuh lo. Chutiang titheite chuan zah a hnekin kan uanpui zawk mah a. Rorelna thuthlenga thute, sorkar hnathawk lian leh a tithei fal tam takte chu ‘hun tha kan neih chhung hianin’ ram leh hnam tana rotling leh thiltha tih lam aiin, mahni inhaivurna lamah kan tlan a. Ram leh hnam tan a that leh that lohna te, kan nunhona atan a that leh that loh ngaihtuah lek lovin mahni tanghma hainain kan lo khat zo ta hian kan ram inrelbawlna tur a nghawng chhe nasa hle a ni.

Sorkarna tha nei tur chuan US President John F. Kennedy-a thusawi, ‘Ka ramin eng nge min tihsak theih ang tih aiin ka ram tan hian eng nge ka tih ve ang tih tur a ni’ tih hi a taka nunpuitu kan mamawh tak zet ta. Sorkar tha leh rorelna dik nei tur chuan mipui mimir hian dikna kan thlan a, fel hlel deuh chu kan hamthatna tur pawh ni se kan hnawl phal ve a ngai hle mai! Mipuiin dikna, rinawmna leh rorelna tha a awm theih nana hma kan lak chuan kan ram hi kawng dik lamah kan khalh kalin ‘Mizoram mamawh - Sorkar tha’ kan siam theih a beiseiawm.

SORKAR THA CHU ENG NGE NI ?

‘Nimahsela, rorelna dik chu lui angin luang sela, felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se,’ tiin Amosa hunlai pawhin an lo puang dum dum tawh a. Sorkar tha leh rorelna dik-te hi thil thar a ni hauh lo. Khawvela hnam zawng zawngin an mamawh leh duh vek a ni. Sorkar tha kan tehna leh kan hrilhfiah dan erawh chu a in ang lo. Sorkar tha (good governance) chu ‘rorelna leh kalphung/bawhzuina tha’ tihna a ni mai a; a hrilhfiahna tlanglawn berah chuan heti hian tarlan a ni. ‘Rorelna tha chu- langtlang, enfiah dawl, hruaitu tha, mipui telna, inrintawnna leh thawhona tha, mamawh leh a tulna dan ang zela hnathawk, hmalakna chhunzawm zel duhna leh tumna, leilung, ramngaw leh thilsiam dang tichereu zawng ni lova hmasawnna, hlenchhuah tumna, tihdan mumal nei, dan fel tak hmang’ tiin.

Chumi hrilhfiahna atang chuan Sorkar tha kan tih chuan hengte hi a nei ngei tur a ni:
Sorkar tha leh dik hnuaiah chuan Dan a chungnung thin. Dan ang taka rorelin, mipui zalenna leh dikna a vawng him thei a, mi zawng zawng, a lian a tein Dan pakhat hnuaiah an awm vek thin.tha chu hmasawnna tura ruahmanna tha siam thiam leh tihlawhtling thei, a ngaihna hria, hmalakna tha tihlawhtling tura chhunzawm thin leh thil reng reng felfai leh a hun takah thil tifel a, tihlawhtling thin a ni.
Sorkar tha chu langtlang sorkar a ni tur a ni a, a thil tih zawng zawngah a mawhphurtu chan a chang thin. tha hnuaiah chuan miten rinna an nghat thin a, rintlaka ngaiin Sorkar hmalakna pawh an tawiawm thin.ram chu sakhaw tin zalenna ram (secular country) a ni a. Chuvangin, hetiang rama sorkar tha awmnaah chuan sakhaw zalenna a awm thin a, Sorkar in sakhaw hrang hrang tan bik a nei thiang lo.

Sorkar tha chuan kalphung tha leh mumal bakah hruaitu tha a nei tur a ni.

Tawite in lo sawizau dawn ila. Sorkar tha hnuaiah chuan mitinin an chan tur an changin mipuite banphakah hmasawnna pawh a awm a. Sorkar kal dan tur ruahmannaah tel ve in leh tangkaia an inhriat thin avangin mipuiin neitu nihna rilru an pu a, an phur em em bawk. Dan anga engkim kal tirin, Dan tha tawk lo leh famkim lo te chu an siam tha thin. Mi rethei leh chuanhnuai lam tan chauh Dan hi siam a ni lo tih tarlangin, Danin mi zawng zawng chungah ro a rel thin. Thil tisual apiang chu, mi lian leh mi te emaw hausa leh rethei pawh nise, Dan pakhat hnuaiah rorel sakin an awm thin. Chutiang a nih avang chuan mipui pawhin Sorkar thiltih reng reng an hrethiam a; langtlang taka thil a tih thin avangin an tawiawm tha thin. Mipui leh mimal harsatnaah pawh Sorkar a inrawlh a; an harsatna sukiang turin theihtawp a chhuah thin.

Inthlang ram (democracy) ah chuan Sorkar hotute hi mipui duhthlan an ni a, inthlannaa vote hmutam ber an nih avanga thlan tlin leh mipui ai awh an ni. Chumi a nih rual erawh chuan vote zaah 30 atanga 40 vel an hmu deuh ber a, a tam zawk thlan leh duh ber an ni lo tih erawh an hriat ve reng a pawimawh. Ram leh hnam tana an hmalaknaah hian mi tam ber leh mi chi hrang hrangte duh ang vekin a kal kher lo thei. Amaherawh chu mipui hmakhaw thatna tura hna an duan reng rengah hian mipui duh dan leh ram leh hnam thatna tur Sorkarin a hriat a ngai thin. Chutiang ti thei tur chuan mipui mar an deh thiam a, mipui hnen atanga an ngaihdan leh duh dan lak fo a ngai. Chutiang ti thiam chu sorkar tha nihna a ni. Sorkarna chelhtute chuan Pathian ruat an nih an pawm thiam ngam a, mipuite pawhin chutiang taka kan pawm thiam ve bawk a ngai a; an hmalaknaah pawh an party mi leh sate tan chauh thawk lovin, mi zawng zawng tan hma an lak thiam a ngai a ni.

SORKAR THA HLUTNA
Bible ah chuan ‘Dik taka lalin ro a rel chuan ram a ding chhuak a, thamna a lak chuan ram a tluchhe thin’, tih kan hmu a. Sorkar tha, kalphung fel tak awmna leh dikna lalna hmunah chuan mi tinin an tih ang leh phu tawk ang an hmuh theihnaah chuan hnathawhin awmzia a nei a; dinchhuah pawh a awl thin. Tuna mi naran nia kan ngaihte tan pawh din chhuahna hun remchang a awm ve dawn a ni. Mitin tan beisei tur a awm a, mi chanai inchhuhsakna leh tling lo induhsaknain hmun a chang tawh lovang.

Sorkar tha lovin a nghawng te, ram leh hnam tana a pawizia leh kan tu leh fate thleng pawha a nghawng tha lo tur thlengin kan hre hle a. Helam hi kan ngaihthlak tam leh kan chhiar tam pawh a ni awm e. Chuvangin tun tumah hi chuan Sorkar tha hlutna leh tangkaina lam chauh kan luhchilh dawn a ni.

Rorelna tha : ‘I mite ro relsakna turin i chhiahhlawh hi hriatna thinlung pe ang che’, tiin Solomona chuan Lalpa a dil a. India ramin zalenna a neih khan tha taka mahni a ro inrel a nih theih nan Danpui siam a ni a. Chutah chuan lungthu pathum pawimawh tak tak - Parliament, Judiciary leh Executive-te duan a ni. Hengte hi a hranga awmin, mawhphurhna hrang theuh neiin, an tihtur leh duan anga an kal chuan rorelna tha thlen thei tura beisei an ni. Minister leh Politician-ten sorkar hnathawkte an duh duha hman an tum chuan sorkar tha a awm thei lova. Chutiang bawkin judiciary lama an inrawlh lutuk emaw judiciary lamin rorelna leh sorkar kalphunga thuk tak thuneih ve an tum emaw a nih chuan sorkar kalphung pangngai a buai thin. Sorkar tha tak hnuaia, rorelna tha leh dik nei tur chuan Parliament, Judiciary leh Executive-ten, ram Danpui hnuaiah, a hrang theuha an hna chanpual theuh mipui tan an hlenchhuak tur a ni.

Dan lalna : Intluktlanna hi sawi sawi thin mahila, a taka hman a harsa hle. Chutiang a nih avang chuan mipui tana Dan siam pawh hian mi a hrut rual lo hle thin. Oliver Goldsmith chuan “Dan chuan miretheite a hrut a, mihausate chuan dan an palzut thin”, tiin a lo sawi a. A ni taka, Traffic Rules a ni emaw Zu khap burna Dan a ni emaw eng Dan pawh hi mi naran leh mi retheite chungah a khauh hle lai hian, milian leh thiltitheite chu a chungah an leng fo si thin.

Kan nihna leh dinhmun emaw sum leh pai hmachhuana Dan kan palzut fo a nih chuan midangte tan hnawksak kan ni. Hna lak chungchang a ni emaw contract pek a ni emaw thilsem leh dawn tur a ni emaw Dan ang taka tih a nih hian a himin, mipui pawhin kan pawm tlang thin. Chu chu Sorkar tha zia leh kalphung tur pawh a ni. Sorkar hnathawkte hian Dan tan chhanin, dik takin an thawk tur a ni. Dan hi thiltha ti tur dalna tur ni lovin, thil kal dik lo tur venna a ni. Dan kalha thil dik lo titute chunga hremna engmah lek a awm loh hian sual a ti ngampa in a ti pulun a, Sorkar rinna pawh min hloh tir fo thin. Chuvangin hleih nei lova Dan lekkawh a ngai a. Dik tak leh hleih nei lova Dan lekkawhtu, mi lian leh mi hnuaihnung, hausa leh rethei chunga rual taka roreltu kan ram hian a mamawh a ni.

Langtlang : Hna lak chungchang a ni emaw mipui hamthatna tura project kalpui tur a ni emaw hmalakna hrang hrangah hian Sorkar hian mipui tana thil tha a tih dawnin zep tur a awm lo. Dik tak leh fel taka tih a nih a, engkim langtlang theia chhawpchhuah ngam a nih hian mipuiin Sorkar ah rinna an neih phah zawk thin. Hmasawnna tur leh mipui tana project kalpui chungchangah ngat phei chuan a tir atanga engkim langtlang leh finfiah theiha a awm hian a hlawhtling awlsam bik a, a hlawhtlinna pawh a sang duh bik bawk.

Hnathiam leh hmathlir nei tha : Sorkar tha chu huapzo sorkar a ni tur a ni a; hnathawh tur leh hmalakna atana hmachhawp reng reng hi, thlei bik nei lovin, mitin tana duan a ni tur a ni. Hmasawnna tluantling, ram leh hnam tana rotling, nakin hun thlenga hman tlaka duang thiam tur a ni. Kum nga lokal leh tur mai thlir lova, ram leh hnam tana rotling leh hmasawnna tak tak thlen thei tura hma a lak phawt chuan inthlan dawna, a dik leh dik lo pawh thlu mang lova, mutmu pawh tuah hman lova campaign buai hi a ngaih ka ring meuh lo.

Sorkar tha chu hnathawk chak leh relthiam a ni tur a ni a. Hmasawnna tura project kalpuite chu ruahmanna uluk tak nena duan, a hun taka kalpui leh zawh a ni thin tur a ni. Hei hian a tul lova sum hmanralna te, thildanga chheprelh leh pawhpente a veng thei thin. A nihna tur taka kan sum hmuhte hi hman ni vek sela chuan kan ram pumpui, a bikin thingtlang lam dinhmun pawh hi tun ai chuan a ziaawm ngeiin a rinawm. Hmanni lawk khan Rahul Gandhi, MP, chuan heti hian a sawi a. “Ka pa Rajiv Gandhi khan mipui tana pawisa cheng khat zelah pawisa 10 chauhin mipui a thleng a, kei chuan Cheng za zelah pawisa sawm chauh mipui that nana pekchhuah hian a thlen tur a thleng a ni ka ti”, tiin. Hei hi a dikna chiang taka hmuh theih ni lo mah se, thingtlang hmasawnna atana project kalpui that tawk loh zia te, sum hman tura ruat tam hle mah se, a tak taka hnathawh nana hman a nih loh ziate a tarlang chiang hle. Sorkar tha hnuaiah chuan hmasawnna a kairual tur a ni a, hmasawnna hna pawhin mitin leh thingtlang kil tin thleng ngei rawh se.


Sakhaw zalenna : India ram chu kan Danpuiin sakhaw zalenna (secularism) min pe a. Chuvangin sorkar tha hnuaia rorelna tha leh dik tak a awm chuan mimal rilru thlekna anga zalen takin an thlarau nun lamah an kal thei thin. Danpui berin sakhaw zalenna min pek bakah sakhaw zalenna hi mi tupawh ram khua leh tui an nih chuan mimal duh dan anga an kal theih nan Sorkar a inrawlh thei. Sakhaw tenau (minority) pawhin mahni hmasawnna leh inhung bikna turin hmalakna chi hrang hrang leh zirna in siam te, min phal sak a. Hmun thenkhatah sakhaw pawl khat bia an hlawm avang maia chumite duh dan anga thil kalpui leh sorkar chakna hman vakte hi ram Danpui kalhna a ni. Mizoram ah pawh Kristian kan tam avangin Kristian pawl thiltih leh sawi apiang hi sawisel thianglo ang mai leh an duh dan ang anga kal mai hi Sorkar tan a fel ber lo. Ram Danpui hnuaiah sakhaw te ber thleng pawha an dikna leh zalenna kan humhim sak thin hi sorkar tha tih tur a ni

SORKAR THA CHU ENGTIN NGE KAN NEIH THEIH ANG ?
Sorkar tha hi khawvel thiamnaa lei theih a ni lova, sum leh pai hmanga neih theih a ni hek lo. Sipai leh ralthuam hmanga nawr chhuah chi pawh a ni lo. Thil awl ai a ni lova, a man pek a tul. Sorkar tha kan neih loh chuan rual ban lovin kan awm kumkhua mai ang tih a hlauhawm hle. Sorkar tha siam hi kan vaia kan mawhphurhna a ni a, kan mawhphurna erawh a in ang vek lo. Sorkar tha siam tura mimal tinte mawhphurhna kan tarlan hma in, sorkar siam chungchang leh kalphung tha kan mamawh dan i lo thlir hmasa dawn teh ang.

Inthlanna chungchang: Democratic ramah chuan hruaitu kan thlang thin a, Inthlanna thianghlim, dik leh fel fai tak a awm theihna tura pawimawh hmasa ber chu inthlan dan kalphung fel neih a ni. Chumi chu tha tak neiin, election code of conduct pawh tha tak kan nei bawk. Inthlanna dan leh hrai lam chu fel in tha viau pawh nise, a hmangtu political party leh politician te, candidate te leh a thlangtu mipuiin chu Dan leh kaihhruaina tha tak chu a taka kan zawm a ngai hle.

Kum 2003-a Inthlanpui kan hmachhawn ah khan thil fello leh duhawm lo tam tak a awm nia hriain, kan Inthlanna kalphung siamthat duhna lian tak a lo piang a. Chumi avang chuan siamthat duh pawl hrang hrang a lo piang chhuak a. Kum 2008-a inthlanna kha chu duhthusam chu ni lo mah se, a hmalam a mi ai chuan tha leh felfai zawka ngaih a ni.

Inthlanna lam tha in, felfai viau pawh nise, a thlan chhuah tur – Candidate-te an pawimawh hle. Kohhran leh Tlawmngai Pawlten tun hma lam atangin theihtawp an chhuah thin a. Chumi rahchhuah tha tak mai pakhat chu Candidate-te vawrh chhuah chungchangah hian a ni. Political Party hrang hrangin mi duhawm tak tak, candidate atan an rawn theh chhuak a; mipui pawhin duhthlan tur kan nei tha ta hle mai. Kan inthlan dan phung hi a that chhoh deuh deuh theihna turin tan la zel ila; India ram leh khawvel hmundang tan pawha entawn tlak leh zir thama kan kalpui theih zel hi a duhawm hle mai.

Kalphung tha: Sorkar tha siam turin inrelbawlna kalphung tha neih a tul a ni. Kalphung tha kan tih hi kan dinhmun leh inrelbawl dan a zirin a inang lovin, a dang lam thei thin. India rama awm kan nih angin India Administrative System tih danglam mai thei loh, zui mai tur kan nei a. Amaherawh, ‘Mizoram Accord’ avanga kan neih leh India Constitution-in State hnena provision a pek awm sa, Mizoram mila eng emaw chen siam theina kan nei bawk.

India Administrative System hnuaia kan kalphung thenkhatte chu - Political system, Social system, Administrative System, Land system, Economic and Development system, Education system, Tax system leh Legal system a ni a. Heng kalphung te tha tak leh dik taka kalpui a nih theihna turin Dan chi hrang hrang siam a ni. Tuna kan hmabaka chona lian tak awm chu heng kan kalphung hrang hrang neihte tha taka kalpui hi a ni. Sorkar tha tak hnuaia, Dan lalna ramah chuan tha tak leh fel taka kal chhoh theih beisei a ni.

Hruaitu tha: A chunga tarlan takte tihlawhtling tur leh Sorkar tha tak siam tur chuan hruaitu tha, chak leh hmathlir nei tha kan mamawh. ‘A aiawha dik tak leh fel taka rorel turin lal leh roreltute a ruat a; a thu lovin roreltu an awm lo’ tiin Bible chuan min hrilh a. Pathian ruat an nih pawm ngam, chumi rinna nghet tak nena huaisen taka ram leh hnam siamthatna tura pen chhuak tur, hruaitu tha leh huaisen kan mamawh a ni. Mipui hruaisual mai theih loh, mipuite kawng dika hruaitu tur zawk, ‘Politics hi eizawnna emaw sumdawnna emaw nilo, lalna leh thuneihna hmun pawh ni lo. Dik tak leh rim taka, Pathian thu anga ram rawngbawlna hmun tur a ni’, tih pawm tlattu Pathian tih kan ram hian a mamawh a ni. Chutiang mi hruaina hnuaiah chuan Sorkar tha tak kan nei ngei ang tih a beisei awm a ni. Aigupta ram rorelnaa dinhmun pawimawh a luah khan Josepha khan, ‘Heta min kaltir tu hi nangni in ni lova Pathian a ni zawk e’ tiin, a unau amah sawisatu leh hralhtute lakah khan phuba lakna rilru emaw rilru chhia leh bawlhhlawh reng reng a pu lova. Pathian hmanrua leh Pathian remruat tihlawhtlingtu ah a pawm hmak mai a ni. Chutiang bawkin, kan ram hruaitute pawh hian ‘Heta min awmtirtu hi Pathian a ni’ tiin Pathian thu ngai pawimawh ber se la. Vote leh tha leh sum hmanga lo puitute pawh Pathian hmanrua mai an ni tih hmu thiam se. Ram mipui zawng zawng tan, inthliarna leh induhsak bikna awm lovin rorelna kalpui se, a va duhawm em. Chutiang sorkar tha hruaitute chu remchang hmasa ah chuan a hmaa thlang lo tute tan hlei hlei thlan leh tawiawm a chakawmin ka ring.

SORKAR THA HNUAIA THUNEITUTE MAWHPHURHNA
Hetah hian politician-te leh sorkar hnathawkte hi sorkarna chelhtu leh a khalh kaltute an nih avangin an mawhphurhna kan hrut bik dawn a ni. ‘Intih apiang chu Pathian ropuina tur hlirin ti rawh u’, tiin Bible chuan min hrilh a. Chuvangin politician kan ni emaw sorkar hnathawk kan ni emaw, kan mawhphurhna apiang hi Pathian in kan rawngbawlna tura min pek, kan Mission field-ah pawm ngam ila, Lalpa’n min phut – ‘Dik taka tih leh khawngaihna ngainat leh thuhnuairawlh taka Pathian nena lendun’ hi a takin hmang thei ila, kan ram chu a va nuam dawn em!

Kan sorkar kalphungah hian politician-te hi an pawimawh hle a. Chuvangin an mawhphurhna leh an laka kan beisei dan, a bikin sorkarna chelhtute, dinhmun tur i lo thlir dawn teh ang.

Ram leh hnam hmangaih: Kan politician-te hian ram leh hnam hmangaihna tak tak an neih a tul a ni. Ram nu leh pa te an nih avangin, neitu rilru nen, nu leh pa tha tak angin tih tak zeta ram leh hnam tan an thawh a tul a ni. Sorkar tha chuan ram hmasawn nan therhlo thil buaipui lovin ram hnuk khawih thil, rotling leh chhunzawm zel tlak project leh policy ngaihtuah se.

Party Politics atanga dinhmun siama, ram hruaitu dinhmuna kan inhlangkai a nih pawhin, ram hruaina hna kan thawk tawh a nih chuan rampum huapin, mi zawng zawng tana thawk tur kan nih hria a, ‘kalhlen kut’ siam lova, rualkhai taka hmalak thiam a tul hle. Tin, politics hi eizawnna a ni lova, mahni leh chhungte pawh ngaihsak hman lo lekha ram tana inpekna, rawngbawlna pawimawh a ni tih kan hriat nawn fo a tul.

Tumna leh tih tak takna: Sorkar tha siam tur chuan kan politician-te hian an duh tak tak a, tumruhna leh tih tak takna nena hmalak a tul a ni. ‘Political will’ tel lo chuan lalna, thuneihna leh thiltihtheihna hi kan duh zawng tak tih hlawhtlin nan hman mai a awlsamin, ram leh hnam hnuk thleng lo hian mahni hmakhua, chhungkhat laina duhsaknan leh In ropui tak tak sak nana hman mai a hlauhawm hle a ni.

Hmathlir nei tha leh a ngaihna hria: Kum 30 chuang mahnia ro inrelin kan awm ve ta. Hmasawnna pawh kawng hrang hrangin hmuh tur a tam hle mai. Chutih rual erawh chuan hmabak hlen tur kan la nei tam hle bawk. Hmundang leh ramdanga zin veivah hrehawmna ber pakhat chu rualawhna a lian duh lutuk hi a ni. Chhura’n, ‘Nahaia chu ni se, heti hian a ti mai tur a’, a ti thin ang deuh khan thil tha tak tak, tihhlawhtlin harsa lutuk awm pawha lang lo, mahse puitling thei tlat lo thinte hian rilru a tina in, rualawh a tizual thin. Sorkar tha hnuaia hruaitu chuan hmathlir tha, ram leh hnam tana rotling leh chhawrnahawm a nei tur a ni. Hnaivai tak taka tihhlawhtlin tur (short term plan & policy) bakah long term plan leh policy tha a neih a ngai. Hnathawh tura ruahmante chu mi zawng zawng thlei bik nei lova duan, hmasawnna daihrei, nakin thlenga hman tlaka duan a ni tur a ni.

Hmasawnna ruhrel (basic infrastructure) tel lova midangte umphak tum ve ngawt chu a hahthlak lam deuh a ni. Tin, hmathlir nei tha hruaitu kan mamawh rualin, thu tisaa chantir turin a ngaihna hria, mi inpe zo, mi huaisen, taima leh hna thawk thiam an nih a tul a ni. ‘Mi fing hnenah finna a pe a, Hre thiamtu hnenah hriatna a pe’, tia Daniala bu-a kan hmuh ang khan, tun dinhmuna hlangkaitu Pathian hrerengin, ram tana an hmalaknaah rorel thiamna leh finna an dil fo a tul a ni.

Hruaitu rintlak leh rin ngam: Mipui rinna hi hlawh chhuah a ngai a; hei hi kan thusawi leh thiltih te mipuiin an tehna atanga lo chhuak a ni thin. Chuvangin hruaitute tan chuan mipui rinngam leh rintlaka awm hi a pawimawh hle a; hmalakna atana thil tul tak a ni.

Politics lama kan hotute hi chu inthlak inthlak kual an ni a. A hlun leh ngelnghet zawk, politics chiri taka a kal a nih pawha sorkarna buai lova kalpui theitu turte chu Sorkar hnathawkte hi an ni. Anni hi politician-te kaihruaitu, Sorkar kalphung hria leh thiam zawk an ni fo thin. Politician-te hmathlir leh ruahmanna-te a taka chantir tura hnathawktute an ni. Chuvangin an pawimawhna hi sawi tawk thiam a har hle. Ram leh hnam tana an pawimawhna leh mawhphurhna hre lo ang maia mahni hmakhua chauh ngaia, nawrhna chi hrang hrang, hlawh pun leh thildang ngiat avanga ram kalsiam hlei thei lova kan awm changte hian ngaihtuah a thui duh hle. Sorkar hnathawkte mawhphurhna chungchang tawite in lo tarlang dawn ila:

Dan leh Hrai tan chhan: ‘Politician-te an inti lal lutuk, hna pawh a thawh theih loh!’ tih ri hi kan hre fo thin. A dikna chen a awm mai thei. A bul takah erawh chuan Dan anga hna kan thawh loh vang a ni fo. Sorkar hnathawkte hi Dan chuan dan ang taka thawk turin a phut a, Dan tan chhanin dik takin an thawk tur a ni. Dan hi thil kal dik lo tur venna a ni a, thiltha ti tur dal nan erawh chu a ni lo. Kumin a MESA Inkhawmpui-a thil sawiho naah khan kan hruaitu pakhat, Sorkar hnathawk lian tak chuan, ‘Thil dik lo ah hian politician-te kan puh fova; a bul takah chuan keimahni lam hi kan dik lo hmasa fo. Thil dik lo taka ti tura va hrilhtu leh a tihdan thlenga finchhuahtu hi sorkar hnathawkte kan ni thin’, tiin a sawi a; a dik hmel hlein ka hria. Huai tak leh dik taka hnathawk thei tur chuan keimahni lam kan dik hmasak a, Dan leh hrai kan zawm hmasak hi a tul hle a ni.

Thiamna: Sorkar hnathawkte hi mahni hna chanpual theuh thiam takin an thawk thei tura beisei an ni. Mahni hna pawh thawk thiam meuh lo, hmasawn pawh tum reng reng lo, tul pawh ti lo, hlawh chauh duh kan tam viau niin a lang. Tuna kan kalphungah chuan ‘thiamna, rinawmna leh taimakna’ hian hlawkna a nei vak lo niin a lang. Mi thiam bik, rinawm, taima leh rintlakte chawimawi leh chawisante hi ching ila, an thawh phuin lawmman pawh hmu thin se. Inelna tha leh tangkai tak a ni ngei ang.

Hnathawh dan kalphung: ‘Sapho khuan intihhlimna leh nawmchenna an uar’, kan ti thin. A dik thawkhat hle in ka hria. Kan sawi tam loh erawh chu an hnathawh nasat zia khu a ni. A tam zawk khuan Thawhtanni zing atanga Zirtawpni tlai thlengin rim takin hna an thawk a, nupui fanaute pawh awp lum hman lo, thian kawmna hun pawh nei lovin, an hna ah an buai thin. Chutiang taka an thawh nasat avang chuan kartawp ‘week-end’ ah erawh chuan zalen takin, hah chawlhna hun an hmang thin a ni. Keini ramah erawh hi chuan rim taka sorkar hnathawk chu mi a leh mawl ah kan chhuah a; kan nuih tet tet thin. Kan tihtur pual pawh hlen tha thei lo hian midang tihtur leh mawhphurhna te kan hre em em mai a; a hahthlak khawp mai. Sawkar tha kan siam dawn a nih chuan hnathawktuten kan hna kan thiam bel ang a, kan rinawmin kan thawkrim bawk tur a ni. Sorkar hna thawk tha hman lo leka Kohhran leh tlawmngai pawlahte kan inhmang a nih ngat phei chuan kan in enfiah a ngai ngei ang le!


SORKAR THA HNUAIA KOHHRAN LEH MIPUITE MAWHPHURHNA
Sorkar chungchanga sakhaw hruaituten Aw an neih emaw Kohhran lamin thuchhuah an neih tum hian, mi tam takin, ‘Kohhranin a kuang lo a nawr, a tih loh tur a ti’, kan ti thin.Mizoram ah Political Party a din hma, kum 1937 lam daih tawh khan Synod Standing Committee chuan heti hian a lo rel a: ‘Pastor-te hi sakhaw lam chauhva hruaitu ni lovin, vantlang hruaitu pawh an ni tur a ni. Zoram retheihna leh a retheihna bulte pawh tihreh an tum tur a ni’ tiin . Archbishop R A Kennedy Runcie chuan, ‘Ram rorelna hian Pathian ringtute nun a khawih avangin Sorkar kalphungah Kohhranin aw a neih ve a ngai thin’ a ti a. Desmond Tutu pawhin ‘Sakhua leh ram rorelnain inzawmna a nei lo tih tunge sawi thei? Chung mite chuan eng Bible nge an chhiar bik?’ a lo ti ve bawk. Kohhran mite chu ram inrelbawlna lama inthiar fihlim lova Isua zirtirna anga ram rorelna kalpui tura rawngbawl tura in zirtirna tunlai hian a tam hle bawk. Sorkar that leh that loh ah hian Kohhran leh Kohhran hruaitute hian thui tak mawhphurhna an nei a. Sorkar kalphung leh inrelbawlnaa inrawlh thuk lutuk emaw a taka tel ve emaw chu a tha kher lovang.

Khawvel hmun hrang hrangah thuneihna hman dikloh avanga hlemhletna nasa lutuk te, mi rethei rahbehna nasa lutuk te dova Kohhranho leh Kristiante hmalakna chhinchhiah tlak tak tak a awm. Chutiang bawkin kan ramah pawh ram rawngbawlnaah Kohhran hmalakna hriatreng tlak a tam khawp mai. James Cone-a chuan, ‘Pathianin finna a pek hmanga thudik sawi ngam lo rawngbawltu chuan hna dang thawk mai rawh se’, a tih hian Kohhran hruaitute dinhmun tur a tarlang chiang hle a. Chuvangin politics tui nu ata ram hruaitute an him theih nan leh ram mipui te’n fim taka politics an thlir theih nana Politics inzirtirna kalpui zel te, inthlanna thianghlim, dik leh felfai a awm theihna tura theihtawp chhuah chhunzawm zel leh rorelna dik leh tha a awm ngei theina tura hmalakte hi Kohhran hmalakna pawimawh tak, chhunzawm zel turte a ni.

Mipui hi Sorkar siamtu kan nih avangin sorkar neitu tak tak kan ni a. Kan dawn tur leh chan tur lam kan hriat theih viau lai hian mipuite hian kan mawhphurna leh chanvo kan hre tawk lo hle. Sorkar tha leh hleih nei lo kan tih thin te hi mipuite hian kan duh tak tak em? Kan tlin reng em? Sorkarin a tih tur ti lo mah se keini lam tal hian a ‘dik leh fel, hleih nei lo’ sorkar siam turin kan tih tur kan tiin kan tih loh tur kan ti lo ngam em? Sorkar tha leh rorelna tha leh fel fai nei tur hian mipui nawlpui hian dik tak leh fel tak kan duh tak tak a, dik hlel deuh chu kan hamthatna tur pawh ni se kan hnawl phal ve a ngai nasa hle mai! Kan mawhphurhna leh hmasawnna tur tlemin i hrut lawk teh ang.

Neitu nihna rilru: Tu huatthu ni lo sela, kan ramah hian neitu nihna rilru pu, thahnemngai taka thawktu hmuh tur hi an vang hle in kei chuan ka hria. Sorkar hna kan thawh dan te, kan ram leilung kan enkawl dante leh sorkar thil neih kan venhim danah te hian neitu thinlung a lang mawlh lo thin!! Japan ram atanga lokal pakhat chuan, ‘Mizoram ah hian awm reng in tum na’nge? In ram in va enkawl uluk lo ve?’ tiin a hruaitu, Mizo pakhat chu a zawt e, an ti a. Hetiang deuh zawhna hi hnamdang thiante atanga hriat tur a awm fo thin. A ni taka, neitu rilru pua, ram leh hnam thatna tura thahnemngai taka hnathawk hi hmuh tur kan tam lo a nih hmel hle. Sorkar bungrua leh thil reng reng chu duh duha sawisak theih angin kan ngai a, a tawpah a tuartu chu keimahni, mipuite kan ni tih kan ngaihtuah ngai lem lo. Kan chan tur lam kan hriat rual hian kan mawhphurna leh chanvo kan hriat a, kan hlenchhuah hi sorkar tha siamna atana thil tul leh pawimawh tak pakhat a ni.

Intodelh leh mahni ke-a din: Mizo mipuite kan innghahna lian ber chu sorkar a ni a, ‘employer’ lian ber chu sorkar a ni a; kan ‘ecomony’ pawh sorkar bawk a ni. Thil siam chhuahna lam sawi tham kan nei lova, tlangram lo neih lah innghahna a tling bawk hek lo. Kan budget za zela sawmkua dawn lai hi Central Consolidated Fund hmuh beisei a ni. Chuti chung chuan ‘kutdawh’ nih kan hreh hle a, kan phu lohin inchei leh khawsak kan ching hle bawk. Mizoram anga sorkar-a innghat nasa hi hmundangah an tam awm lo ve.

Sorkar tha siam tur leh zahawmna nena nung tur chuan intodelh tur leh mahni ke-a ding thei tura hma kan lak chhoh zel hi a pawimawh tak zet mai. Hmunpui lam atanga kan sum dawn te hi a hlutzia hria in, a nihna ang tak leh mahni intodelhna tur kawng zawnga kan hman thiam a pawimawh hle a ni.

Thuawih: ‘Mizo pa theuh theuh, chaw no khat ei theuh theuh!’ tih hi a thatna mual awm bawk mahse, a thleng thui lo hle. Mipa theuh theuh hi kan inang lo thei khawp mai. Chuvangin kan chapona dik lo tak hi paihthla in, thuawih kan zir a ngai. Sorkar hmalakna hrang hrang, mipui kaltlanga thawh tur leh tihhlawhtlin tur chungchangah pawh hian keimahni leh keimahni inbum mai lovin, sorkar hotute thu awihin, kan thatna tura kan thawh thiam a pawimawh hle mai. Kan lo leh huan cheina tura tanpuina kan hmuhte a nihna tura hmang lova, nawmchen nan leh thildanga kan khawhral fo thin hian keimahni leh keimahni kan inbum mai bakah, Pathian leh sorkar duh loh zawng kan ti a; kan ram leh hnam tan pawh pawi kan sawi a ni. ‘Ni chu ni, ni lo chu ni lo’ in kal thei sela, kan thiltih thin te hi a nih dan tur ang takin kalpui i tum ang u. Thuawih kan zir rual hian, kan hri vei tha lo tak, sim tul tak mai pakhat i lo tarlang lawk teh ang. Mi tam tak hian mahni hna leh mawhphurhna hlen tha thei mang si lovin, midangte tih tur leh mawhphurhna te kan hre bel em em a. An hnathawh that leh that loh te, an fel tawk lohna leh an tih dik loh lam chu te reuh te thleng pawhin kan hriatpui thei tlat thin. Midangte hna kan hriatpui tluk tal hian mahni hna leh mawhphurhna te hria in, hlenchhuak thin ila, hma kan va sawn nasa dawn em! Tin, kan thusawi leh ti ti duhzawngte pawh hi finfiah hmasa lo leh a dik leh dik loh pawh ngaihtuah chiang lova, mi bengverh zawng a nih avanga thu maksak pui pui leh dengkhawng tak tak sawi kan ching hi sim thei ila a duhawm hle bawk.

Ngaihdan leh ngaihsan zawng thlakthleng: Mipuite hian thil tha kan tehna ber nia ngaih theih chu a dik leh dik lohah ni lovin a hlawk leh hlawk loh, a nawm leh nawm lohah te a ni ta ber mai. Tute sum leh pai lakluh dan emaw chhut hauh lovin, an In leh lo, sum leh pai neih dan atangin kan teh a, a neinung apiang kan ngaisang emaw tih tur a ni a, thil tihsual pawh a nei fa tan chuan a harsa ta. Hei hian kan ram inrelbawlna tha tur a nghawng chhe nasa hle a, dik lo taka intlansiaknaah min hruai lut bawk. Chuvangin ‘change’ kan mamawh tak zet a ni. Chu kawng thara kal tur chuan kan ram hruaitute atangin beiseina kan nei sang hle a. Hruituten kalna tur kawng thar an hmuh chhuah hmasak phawta, chu mi kawnga mipui hruai turin kan beisei a ni. A lehlam zawnga ngaihtuah chuan hruaituten mipuite hnenah zalenna kawng zau tak an hawn sak a, mifel leh taima ten hmasawnna kawngah ram leh hnam an hruai bawk thin a ni.

Mi dik, rinawm leh taima te ngaihsan nachang kan hriat a, mi hlemhle leh a chhan leh vang pawh hriat mang lova hausa thut thut te en dan tawk kan thiam a hun ta. Politics-a hotute tlawn lungawi a, insiam liante aia rinawmna avanga retheih huamte ngaihsan nachang kan hriat te pawh a hun ta. Lehkha zir mang lova, tha taka pass tum ai chuan theihtawpa zira, tha taka hlawhtlinna tel hi a ngaihhlut awm zawkin, a tlo zawk bawk. Harh chhuahna tur a tam thei hle. Hruaitute mai ni lovin, mipui pawh kan thanharh a ngai a ni. Gunnar-a, Swedish Economist, Noble Prize winner, chuan, “Lei (bridge) chu mipui thinglungah i dawh hmasak loh chuan dawh duh suh” a ti. Kan sorkar in NLUP a kalpui mek pawh hi tlangram lo neih thlak nan te, eizawnna ngelnghet siam nante thil pawimawh tak a ni. Amaherawh chu mipuiten dik taka kan kalpui loh a, kal ngaihna kan hriat loh a, kan harh chhuah loh chuan engmah lovah kan siam leh mai ang tih hlauhawm tak a ni.

TLANGKAWMNA
Sorkar tha nei turin hruaitu tha kan mamawh a; chumi atan chuan vote zawng politics, vote bank nei zawnga hmalakna hi bansan a ngai. Sorkar hnathawkte leh politics lam inchiahpiah leh inbantawm lutuk pawh hi tih tawp a ngai bawk. India ram ngeiah pawh hian state thenkhat ah chuan vote-bank politics khel lutuk lovin, hmasawnna lam hna an uar hle a, hei hi thil lawmawm tak a ni. Hmasawnna chak leh tha nei turin sorkar hian thil dang ngaihtuah lovin bei sela, politics tha tak a ni ngei ang. Tlin leh lam ngaihtuah hman lek lovin, ram tan tihtak zetin hnathawk sela, mipui pawh hian kan thlang tling nawn awn awn zawkin a rinawm.

Sorkar tha siam turin sorkar hruaituten mawh an phur a, sorkar hnathawkten mawhphurhna lian tak an nei a. Kohhran hruaitute leh mipuite pawhin tihtur leh mawhphurhna kan nei ve bawk. Kan zavaia kan tan tlan a, kan tihtur leh mawhphurhna theuhte tha taka kan hlen chhuah chauhin sorkar tha kan siam thei dawn a ni. Africa ram sakhaw hruaitute chuan, ‘Kan tawngtai tlut tlut a, kan han men meuh chuan mingo hovin kan lunghlu khur zawng zawng an lo chang vek tawh a ni,’ an ti e, an ti a. Hei hian ram leh hnam siamthatna kawngah thuthluang tur bik kan awm loh zia a tarlang chiang hle.

A tawp berah chuan Mizoram chu Pathian zawn chhuah ram, a mi chengte pawh zaa za Kristian kan inti a. Mitinin kan mawhphurhna pawimawh ber chu Pathian tiha, a duhzawng tih hi a ni. Roreltute kan ni emaw, sorkar hna kan thawk emaw sumdawnna leh thil dangah kan kal emaw pawh ni sela, kan tih apiang chu ‘Lalpa ropuina tur hlirin’ ti thin ila. Kan mihring puite lakah chauh ni lo, Pathian lakah mawh kan phur a ni tih i hrereng ang u.

‘Sualna chu hua ula, thatna ngaina ula,
Kawngkaah rorelna chu tung ding nghet rawh u’. (Amosa 5:15)

Ngaihtuahzui/sawiho atan:
  1. Sorkar tha hi eng nge ni ? A awmzia leh nihna nia kan hriatte tarlan ni se.
  2. Sorkar tha nei tur hian tu nge mawhphur lian bera kan hriat ?ram ah Sorkar tha a awm theih nan thalaite hian engtin nge hma kan lak ve ang ?

No comments