Sorkar tha hi engtia neih tur nge

Rev. Dr. K. Thanzauva
 
Sawrkar tha (Good governance) hi thil thar a ni lo. Hnam zawng zawngin an mamawh leh duh vek a ni. "Good governance" lo lar takna chhan pawimawh tak chu World Bank leh IMF-ten developing countries-ah tanpuina leh loan an pek dawnin an "ram rorelna atha tawk tur a ni" an ti tlat, chuvangin Ramrorelna |ha (Good governance) hi tehfung pawimawh takah an hmang avangin alo lar thar ta a ni. Ram development nen a kal dun tlat avangin "good governance" hi development literature-ah a lang tam ta em em a ni. A tir lamah chuan, "efficiency of the market and the government" tih ang deuh maia hman ani thin a, tunah erawh chuan "good governance" hian alo huap zau ta hle a ni.

1. SAWRKAR |HA (GOOD GOVERNANCE) AWM ZIA: "Governance" chu "rorel dan leh bawizui dan" (decision making process and its implementation) tihna ni ber a. Good governance kan tih chuan "rorel dan leh bawhzuina tha" tih a ni mai. "Good governance" tehfung kan hman dan a in ang khat viau a, mahse kan chhenna ram dinhmun leh harsatna kan tawn dan a zirin kan uar zawng erawh chu a danglam thin a ni:

Ateneo Center for Social Policy and Public Affairs, Ateneo School of Government and UNDP chuan:
"Rorelna tha chu- langtlang (transparent), enfiah dawl (accountable), hruaitutha, mipui telna (participation), inrintawnna leh thawhona tha (interdependence), mamawh leh a tulna dan ang zela hnathawk (responsive and flexible), hmalakna chhunzawm zel duhna leh tumna (continuity), leilung, ramngaw leh thilsiam dang ti chereu zawng ni lova hmasawnna (sustainable), hlenchhuah tumna (compliance), tihdan mumal nei, dan fel tak hmang (rule of law)" tiin a sawifiah a.

Department of Interior and Local Government, Local Government Development Foundation and the UP Statistical Research and Training Center chuan,
Sawrkar kawngthar dap thiam (innovative), hnathawk thiam (efficient)- planning, management leh administration thiam, ram hausakna haichhuak leh hmang zai thiam, kan chenna ramleilung, ramngaw leh thilsiam dan tichereu zawng a hmala lo" hi good governance chu a ni e, an ti bawk

UNDP, OECD, DFID, CIDA, GTZ, the Netherlands Development Organization (SNV) and ADB leh NGOs te chuan zau takin an hmang thunga.

"Good governance chu participatory development, human rights, democratization, the rule of law, effective state institutions, transparency, accountability, corruption control, devolution" an ti bawk. etc.

A chunga sawi dan harang hrang atang khian Sawrkhar tha chu:



•Sawrkar dik- dan ang taka rorel, mipui zalenna leh dikna vawng him thei;



•Hmasawnna tura ruahmanna tha siam thiam leh tihlawhtling thei, a ngaihna hria (innovative and creative), management tha, hmalakna tha tihlawhtling tura chhunzawm(continuity) thin;



•Sawrkar langtlang (transparent), corrupt lo, belchian dawl (accountable), mipui leh Central Sawrkar pawhin rintlaka a ngaih;



•Tihphung mumal leh tha (Right System) leh hruaitu tha nei hi Sawrkar tha chu a ni.


2. SAWRKAR |HA NEIH DAN: Sawrkar tha neih hi thil awl ai a ni lo. Aman pek atul a ni. Arab oil producing countries ten sum leh pai an ngah hle a, mahse Sawrkar tha an nei lova, a ram a changkang tak tak thei lo. Kan thenawm Myanmar chu Asia rama ram hausa ber a ni a, amaherawh chu Sawrkar tha a nei lova, an rethei hle bawk. Singapore chuan natural resource engmah a nei lova, mahse Sawrkar tha tak a nei a, an ram a hausa hle thung a ni.

State Sawrkar tha tak neih pawh hi a awl ai lo hle a ni. Mizoram pawh Union Territory kan neih atangin kum 30 mual a liam ta, hmasawnna tam tak hmuh tur a awm a, Pathian leh kan ram hruaitute chungah kan lawm hle a ni. Amaherawh chu hun rei tak State lo ni tawh te, kan aia resource nei tha zawk te, chak takin hma an sawn zel a, Sawrkar tha kan neih loh chuan rual ban lovin kan awm kumkhua mai ang tih kan hlau a ni.

Sawrkar tha siam hi Mizo mipui zawng zawng, kan vaia kan mawhphurhna a ni. Kan mawhphurna erawh a in ang vek lo a ni. Sawrkar tha siam tura Politician, Sawrkar hnathawk leh Mipui mawhphurna ka sawi hmain Election leh System (kaphung) tha kan mamawh dan sawi hmasa ila:-

(1) Election: Democratic ramah chuan hruaitu kan thlang thin. A hmasa berah chuan a thlan dan system a dik atul avangin election code of conduct pawh fel tak neih a ni. Chuvangin MLA thlan hnuhnungberah khan "Free and Fare Election" a awm theih nan MPF hian theih tawp a chhuah a, atangkai hle a ni. Amaherawh chu Inthlan dan hi dik pawh nise, mitha candidate kan neih chuan si loh chuan a sawt vak chuang lo. Tun dinhmunah chuan mitha tak tak candidates kan nei ve ta, a lawmawm hle. Amaherawh chu Mizo mipui hian mimal pakhah pawimawhna (the importance of "One Person") kan hre tawk lo. Football team tha siamtu chu Captain tha a ni fo mai. Captain tha an awm loh chuan inkhel thiam tak tak awmkhawm mahse, an chak ngai lo. America hian mi pakhat pawimawhna an hre hlein ka hria. Mosia kova, Davida hriak thih a, Paula thlangtu kan Pathian hian mimal pakhat pawimawh hi chiang takin Bible-ah min hrilh tawh a ni. Khawl/hmanraw tha tak pawh hi mithiam (expert) kutah lo chuan a tha tak thei lo, chutiang zelin "Administrative System" tha tak pawh hi mifel hruaina hnuaiah lo chuan a function tha tak tak thei lo. Hruaitu tha- a visionary, dynamic, committed leader kan mamawh a ni. Chutiang mi nia kan hriat kan thlang chhuak tawh a nih chuan a thu awi ve thung tur a ni.

(2) System leh Policy tha: Sawrkar tha siam turin Inrelbawlna kalphung (system) tha neih atul a ni. System (kalphung) tha hian common feature a neih rualin kan chenna ram a zirin kan mamawh a in ang lova, chuvangin system tha kan tih pawh a dang lam thin a ni. "System" siamtu chu "Structure" a ni a, amaherawh chu "system leh structure" hi thil then hran tak tak theih a ni lo.

India Sawrkar hnuai awm kan nih avangin Structure leh System kan tih danglam mai thei loh, kan zui mai tur awmsa kan nei a. Amaherawh Mizoram mila engemaw chen siam thei turin provision "Mizoram Accord" avanga kan neih leh India Constitution-in State hnena provision a pek awm sa kan nei a ni. Kal phung tha tak kan siam thei a ni. Amaherawh chu India Administrative System pumpui hi Colonial Administrative System kan chhawm, tlem tlema modified hlek hlek kha a ni a, duh thu ala sam lo hle a ni. Amaherawh chu kan system chi hrangte:-
(a) Political system
(b) Social system
(c) Administrative System
(d) Land system
(e) Economic and Development system
(f) Education system
(g) Tax system
(h) Legal system etc
tha taka an function theih nan Dan-chi hrang hrang siam a ni a. Tuna kan harsatna lian tak chu tuna kan dan system neih lai tha taka function tir hi a ni. A system tha taka function tir turin hian hruaitu tha kan mamawh ta a ni.

(3) Politiciante mawhphurhna: Democratic political system-ah chuan politiciante an pawimawh hle a, a bik takin ruling party an pawimawh zual a ni.

(a) Patriotism: Ram leh hnam hmangaihna tak tak an neih atul a ni. Chhungkaw nu leh pa berin chhungkua hmangaih tak tak lovin, chhungkua aia ngaih pawimawh zawk nei se la, chhungkua in hma a sawn lo chauh pawh ni lovin, an hlim lovang. Political leader-te hi ram "nu leh pa" te an nih avangin nu leh pa tha tak angin "mipui rawngbawl, enkawl kaihhruai leh rorel sak" hna pawimawh tak an thawk a ni. Chhungkaw pa berin mahni tan chuaha nawmna ngaihtuah ranin, sumdawnna rilru nen ram a kaihhruai chuan hmasawnna tak tak a thleng ngai lovang. Tih tak zeta ram leh hnam hmangaihna nena an thawk a nih phawt chuan hmasawna a thleng ngei ngei ang; an tihsual palh leh tlin lohna pawh mipuiten englai pawhin kan ngaidam thei reng a ni.

(b) Political will: Sawrkar tha siam hi an duh tak tak atul a ni. Thuneihna leh thiltihtheihna hi kan duh zawng tak tih hlawhtlin nan kan hmang chawk thin, Sawrkar tha siam hi an duh zawng tak (political will) a nih chuan Sawrkar tha kan nei mai ang a, mahni chenna In ropui tak sak an duh zawng a nih chuan In ropui tak an sa mai ang.

(c) Competency: "Will leh vision" tha tak nei mah ila, thu tisa a chantir tur chuan a ngaihna hria, mi inpe zo, mi huaisen leh hna thawk thiam an nih atul a ni. Tunlai khawvelah competent lo lutuk hruaitu ramin a neih hian a buai thlak duh hle a ni.

(d) Public confidence: Hruaitu chu a hruai mipuiten an ringam tur a ni. Amaherawh chu "confidence" hi thil thlawn kan dawn a ni lova, hlawh chhuah a ngai a ni. An thiltihna hrang hrangah rintlakin an thawk tur a ni.

(2) Sawrkar hnathawkte mawhphurna: Sawrkar hnathawktute hi Politician-te kaihuaitu, Sawrkar kalphung hre zawk leh thiam zawk an ni fo thin. Politician-te policy atak a chantir tura hna thawktute an ni. Kan ram corruption chungchangah pawh hian politician-te pawh in Sawrkar hnathawkte an puh mawh hle a ni.

(a) Law and Order: Dan chuan zurui pawh citizen tha tak ni turin a phut tho mai, Dan angin a rui tur a ni. Chutiang bawkin political leader ho pawh Dan chuan dan ang taka thawk turin a phut a ni. Sawrkar hnathawktute hian dan tan chhanin dik takin an thawk tur a ni. Dan hi thil kal dik lo tur venna a ni a, thiltha ti tur dal nan erawh chu a ni lo. Kan ramah hian Dan kalh a thil dik lo tih hi public-ah vawi tam tak tar chhuah a ni tawh thin a, mahse engmah action lak a awm ngai lova, hei hian sual a ti pulun a, Sawrkar a ti chak lo sauh zel a ni.

(b) Efficiency: Mahni hna theuh thiam takin an thawk thei tura beisei an ni. Mahni hna a efficient tum reng reng lo, tul pawh ti lem lo, hlawh chauh duh kan tam viau niin a lang. Efficiency promote turin mithiam leh rintlakte chuan an phu tawk an hmu tur a ni. Tuna kan kalphungah chuan "thiamna, rinawmna leh taimakna" hian hlawkna a nei vak lo niin a lang.

(c) Working Culture: Ram hmasawnna hmunah chuan hnathawktuten rim takin an thawk theuh a ni. An hlawh pawh a tha bawk. Amaherawh chu an hlawh a that hmain an thawk rim hmasa zel a ni. Sawkar tha kan siam dawn a nih chuan hnathawktuten kan hna kan thiam bakah kan thawh rim atul a ni.

(d) Employee: Sawrkar hnathawkte hi Sawrkarin ram leh hnam tana hnathawk tura a rawih (employee) an ni a, chuvangin a ruaitu Sawrkarah leh a rawih chhan Mipui hnenah an accountable tur a ni. Kan ram office then khatah chuan file reng reng ti kal tur chuan mahniin umzui zel a ngai ve ta tlat mai. Hmelhriat tha nei lo tan chuan office hi a dawr theih lo thawthang a ni. Thawktu tam tak chuan computer khelh leh titi nan hun an khawral nasa ta hle a ni.

(4) Mipui mawhphurna: Mipui hi Sawrkar siamtu kan nih avangin Sawrkar neitu kan ni. Amaherawh chu kan hnam a la naupang a, mipuite hian kan mawhphurna leh chanvo (Responsibility and Rights) kan hre tawk lo a ni. Kan rights chu kan hre sawt viau a, kan mawhphurhna lam hi kan hre tawk lo a ni.

(a) Feeling of Ownership: Western countries-a ka zin chuan mitin mai hian an ram chu "my country" an ti thei vek a ni. Kan ramah hian "neitu rilru" hi kan pu nep deuh a ni. John F. Kennedy chuan, "America in enge min pek tur tih ngaihtuah lovin, America tan enge ka pek theih tih ngiahtuah zawk ang che" a ti a. Chutiang deuh bawkin Prof. Abdul Kalam, former President of India chuan, "Nation first, individual second" a ti thin.

(b) Self-sufficiency: Mizorama kan harsatna lian tak chu "dependency" hi a ni. India ram chhunga awm kan ni a, India citizen kan ni a, India Sawrkar chuan kan mamawh chu min pe tur a nih laiin income tax pawh pe lovin, kan budget Rs 3,366,795.94 lakhs atangin zazel 90% dawn lai chu Central Consolidated Fund atangin hmuh kan beisei a ni. Kan ramah Industry lian tham a awm lova, thingtlang loneih (jhuming) innghahna tlak a ni tawh bawk si lova, chuvangin Sawrkarah kan innghat nasa hle a ni. Central Sawrkar atang kan sum hmuh hi a hlut zia hria in, mahni intodelhna tur kawng kan zawnnaah hian kan sum hmuhte hi dik tak leh tha takin hmang thiam ila a pawimawh hle a ni.

(c) Ignited Mind for Change: Kan chenna khawvel hi chak takin a danglam tih hre mah ila, hre thiam tak tak an tlem hle a. Beng zawngin an hria a, amerawh chu a ngaihna an hre lo. Engtia tih tur nge tih ngaihtuah tak tak phei chu an tlem leh zual a ni. "Change" kan mamawhna hria a, hmalak dan tur hmufiah a, hmala tura pen chhuah chu thil awlai a ni lo.

Hruitute atangin beiseina kan nei nasa hle a. Hruituten kalna tur kawng thar an hmuh chhuah hmasak phawta, chu mi kawnga mipui hruaiturin kan beisei a ni. Ram then khatah chuan hei a dik ngei mai. Ram then khatah chuan hruaitute ten mipuite hnenah zalenna kawng zau tak an hawn sak a, mifel leh taima ten hmasawnna kawngah ram leh hnam an hruai bawk thin a ni.

Engpawh nise "change" siam tur chuan hruaitute chuah ni lovin, mipui an thang harh a ngai a ni. Swedish Economist, Noble Prize winner, Gunnar-a chuan, "Lei chu mipui thinglungah I dawh hmasak loh chuan dawh duh suh" a ti. Tlangram lo neih (jhuming) chu thlak atul tih kan hria, alternative kawng hrang hrang kan dap a, mahse kal ngaihna kan la hre lo a ni. A chhan ber pakhat chu kan mipuite an la harh chhuah lovang a ni. Hruaitute pawh kan la harh chhuak lo a ni thei bawk.

(d) Obedience: Hruaitu tha hi mipui siam an ni fo mai. Mizo mipuite pawh kan inenfiah atul hlein ka hria. Hruaitute thuawi kan thiam lo. Ka experience pakhat chu Zaipawl Sapramah ka hruai a, Kohhran hruaitu then khat Zawipawl member pawh ni lo te chuan rawtna hi an ngah em em mai a. Sapa min lo mikhualtu chuan, khawngaih takin Zauva hi leader a ni a, a thu angin I awm phawt ang u," a ti a. Mizoram Presbyterian Synod hruaitu pakhat chuan, "kei ni zawng Tuichangral Upa ho zawng zawngin an hriat thiam hun ka nghah atul thin a, engmah a tih theih loh" a ti bawk.

Hruitute hi nasa takin kan bumfo mai bawk. Kan fak der a, kan tlawna, lehlamah kan rel thin si a, hetiang "nun der" hi kan bansan atul a ni. Hnam puitling zia a ni lo.

Sawrkar tha siam tur hian kan tih tur theuh kan tih atul a ni.

No comments