Sorkar tha hnuaia mipui mawhphurhna

Rev. Zosangliana Colney

Sawrkar tha siam tura mipui, kohhran leh thuneitute mawhphurhna sawina hun niawm takah Sawrkar tha hnuaia mipuite, kohhran leh thuneitute mawhphurhna kan sawi dawn a ni a. Sawrkar tha kan nei ta emaw tih mai pawh a awl rum rum mai! Tun dinhmunah chuan sorkar tha kan neih leh neih loh hi keimahah a la chian chiah loh avangin sorkar tha siam tura mawhphurhna lamin ka rilru a luah mah mah a ni. Kan thupui hi a zau hle mai a; paper pathuma thena ziak tham niin ka hria. Thiam tawk loh leh hun neih tawk loh avangin ka thu ziak hi a phuai hle tih ka hria a. Mawhphurhna hlen ve ngei duhna avangin ka han ziak ve ta mai a ni. Mi puitling chin ngaihthlak tur ani tih hriain, in mi hriatthiam theihna beiseiin huaisen ka han chhuah ve a ni e.

1. Mipui te mawhphurhna:

1:1. "Hmanlai ata tawh hla phuah thiamte leh thuhriltute, mifingte leh zawlneite'n khawtlang nunhona duhthusam, danin a phut vang ni lo, hmangaihna avang zawka mitinin thil dik leh tha an tih dial dialna hi an lo suangtuah fo tawh thin a. Tuna ka hriat theih chinah chuan he duhthusam thleng tep awm chhun chu Lushai te hi an ni," tiin Rev David Kyles-a chuan kum 1944 khan Mizote a hmuh dan a lo ziak a. Danin a phut vang ni lova, hmangaihna avang zawka mitinin thil dik leh tha an tih dial dialna Mizo society chu khawiah nge?

1:2. Kum 1997 January 19th khan Subir Ghost-a chuan, "Mizoram pawh duhamna nun (consumerist culture) in a nuai ta a, eirukna nasa taka sawi a ni a, an nun zawng zawng fan chhuaktu a dik leh dik lo thliarna kawnga buai zawh vekna (all pervading moral chaos) bul chu sum niin a lang," tiin Telegraph chanchinbuah a ziak thung. Kum 1944-a duhthusam thleng tep Lushai (Mizo) mipui nun chu kum 50 chuang a lo liam chuan hetiang hi a lo ni zo ta!

1:3. A ni taka Mizoram mipuite hian thil tha kan tehna ber chu a dik leh dik lohah ni lovin a hlawk leh hlawk loh, a nawm leh nawm lohah te a ni ta berin a lang. Ram leh hnam tan a that leh that loh leh kan nunhona atan a that leh that loh ngaihtuah lek lovin mahni tanghma hainain kan lo khat zo ta hian kan ram inrelbawlna (Sorkarna) tha tur a nghawng chhe nasa hle a ni.

1:3. Mipuite rawngbawl hnaah hian lut thuk ve chiam lo mahila mihring enkawlna hna ka dai hriat chin chinah inrelbawlna tha nei tur hian mipui rilru suk thlek leh kan duh dan (morality) a pawimawh hlein ka hre ve thin. Ka hmuh ve dan chuan mipui tam ber hi chuan dik taka tih aiin duhsakna kan thlang zawk a, chu chu diklohna leh hlemhletna zung (root) pakhat a ni. Duhsakna kan dawna kan hlawkna tur anih phawt chuan dan piah lam leh dik hlel deuh pawh kan pawisa lova, kan pawisa lo mai pawh ni loin kan uan pui zawk emaw tih theih a ni. 'A khawihtu hi kan nau a nia, an pu ber khi ka thian a nia' tiin zah nachang pawh kan hre vak lo thin. Mahni thian te, mahni chhungte, dan piah lama duhsak nachang hre lo chu mi aa kan ti mai zel. 'Kan u-a ve saw zawng a aa khawp a, chhungte/thiante pawh a hre lo, a induh khawp mai' kan ti hrep zawk zel anih hi. Han inpuang ta ila, kei pawh ka bang lo! Tui connection ka mamawh a, office ka han kal a. An hotupa kawngkharah chuan 'Tui connection dilna form pek chhuah theih a ni lo' tih a lo in tar a. 'A theih loh anih hi, mahse thianpa a nia ka'n tlawh pah reng reng ange' tiin ka lut a. 'Tui connection dilna form ka duh a nia(h), mahse in lo pe thei tawh si lo va' ka tih chuan, 'Nang chu ka pe mai ang che' tiin min han pe ta mai a! Ka hnar phal miah lo nia!! Hnar chu sawiloh mi tam tak chuan 'a theih loh' pawh ti thei nih te hi kan chapo pui zawmah chu anih hi maw le. Dik taka rorela, fel taka dan kengkawh tur hian mipuite puihna leh mipuite duhna tel lo chuan roreltute an che thei mang lo niin a lang.

1:4. Heng ka han sawi nachhan chu rorelna dik kan sawi thin te, sorkar tha leh hleih nei lo kan tih thin te hi mipuite hian kan duh tak tak em? Kan tlin reng em? Sorkarin a tih tur ti lo mahse keini lam tal hian a 'dik leh fel, hleih neihlo' sorkar siam turin kan tih tur kan tiin kan tih loh tur kan ti lo ngam em? tih hi a pawimawh hle a ni. Sorkar tha leh rorelna tha leh fel fai nei tur hian mipui nawlpui hian dik tak leh fel tak kan duh tak tak a, dik hlel deuh chu kan hamthatna tur pawh ni se kan hnawl phal ve a ngai nasa hle mai! Dan palzuta min duhsak tum tute hi 'ni love' tiin kan hnial phal/ngam a tul takzet a. Chutianga mipuiin dikna leh rorelna fel a awm theih nan hma kan lak chuan thuneitu lam hian tum lo mah se mipuite hian kan roreltute hi kawng dik lamah kan khalh kalin Sorkar tha kan siam thei mai lo'ng maw?

1:5. US President John F Kennedy-a'n, 'Ka ramin enge min tih sak ang tih aiin ka ram tan enge ka tih ve ang tih tur a ni' a tih tawngkam hi a lar hle a. Hei hi Sorkar tha hnuaia mipuite mawhphurhna sawifiahna tha tak a ni. Synod Social Front Committee-in Kut hnathawktu te leh an mahni pui thei sorkar departments hotute kan koh khawm tum khan hnathawktu te'n sorkarin a tih tur a tih tawk loh leh an tih dik loh te sawi tur tam tak an neih laiin sorkar hnathawk te pawhin mipui lamin an tih tur an tih loh avanga sorkar policy/ project a hlawhtlin loh thin dan sawi tur an ngah ve khawp tho mai!! Entirnan: Khawtlang hruaitute pawhin chhungkaw zat aia tam report a, a chuang zawng hui duhna te, Report laia chhungkua anga awm, inthen leh tawh, hmangtu tur awm tawh lo chan ai pawh lak talh tumna te, eizawnnaa hmalakna atana sum dawn chhungkaw bungrua leh ei leh in lei nana hman zawh mai te, pawisa lak leh tur lak theihna tawka hna thawha chhunzawm leh loh te pawh sawi tur a tam mai. Mipui te hian kan dawn/chan tur lam kan hriat theih viau laiin kan tih tur lam kan hlen chhuak tawk lo fo ni pawhin a lang. Sorkar Officer pakhat chuan 'kan tih dik loh anga lang tam tak hi mipui te'n min bum vang a ni thin, a tawpah ti dik lo tu angin a mawh kan phur mai a ni' a ti ve tlat.

1:5. Kan pi leh pu te khan inrelbawlna (sorkarna) tha tak an lo neih dan kha Pathian thupek tih lam vang pawh a ni lutuk lova, inkhuahkhirhna dan chak tak leh kengkawhtu tha tak an awm vang aimahin thil dik leh dik lo an tehna fung ber kha midangte tan leh kan nunhona atan a tha angem? tih a ni a. An inzirtirna leh ze tha an chawimawi thin chu midangte tana inpekna rilru leh thiltih kha a ni thin. Ram changkang leh inrelbawlna tha avanga ram nuama kan chhalah te pawh hian dan leh hrai tha leh kenkawh that anihna bakah midangte ngaichang leh nunhona ngaih pawimawhna zia hi a bulpui pakhat chu a ni. Mi dawn loh dawn bik te, kan that tlanna tur Dan piah lama lo chet theih viau lam kha an inelna a ni ve loin a lang.

2. Kohhran mawhphurhna:

2:1. R A Kennedy Runcie (Archbishop) chuan, 'Ram roelna hian Pathian ringtute nun a khawih avangin Sorkar kalphungah Kohhranin aw a neih ve a ngai thin' tiin a lo sawi a. Desmond Tutu (Arch Bishop) pawhin 'Sakhua leh ram rorelnain inzawmna a nei lo tih tunge sawi thei? Chung mite chuan eng Bible nge an chhiar bik?' a lo ti ve bawk. Tunlaia Social Gospel Movement leh Liberation Theology kan tih te pawh hian kohhran mite chu ram inrelbawlna lama inthiar fihlim lova Isua zirtirna anga ram rorelna kalpui tura rawngbawl turin an zirtir bawk.

2:2. Khawvel hmun hrang hrangah thuneihna hman dikloh avanga hlemhletna nasa lutuk te, mi rethei rahbehna nasa lutuk te dova kohhran/ Kristiante hmalakna chhinchhiah tlak tak tak a tam mai. Latin America-a LiberationTheology lo chhuah chhan te, Korea rama Minjung Theology leh Thailand rama Buffalow Theology lo chhuahna chhante pawh hetianga hmalakna rah vek a ni. Brazil rama mirethei leh chanhaite thlavang an hauh avanga kum 3 chhung leka kohhran hruaitu tam tak man an niha puithiam 6 thah an nih khan rah tha a chhuah a. Philipines rama rorelna diklo taka kalpuitu President Marcos-a sorkar siamtha/ paihthla tura Cardinal Sin leh a hote thih ngam rawngbawlna rah te kha a ropuiin hriat reng tlak a va ni em!!

2:3. Kan ramah hian ram rawngbawlnaah Kohhran hmalakna hriatreng tlak a tam khawp mai. Zosap Dr Fraser khan Mizote zinga sal neih chu ngaimawhin Sorkar a khing a. Amah mimal chuan a tuar hrep mai! Mahse hlawhtlinna ropui tak a khum! Political Party hmasa chhunga buaina chingfel tur pawhin Pastor hmasa Chhuahkhama'n 'Van Palai' nihna chhal meuhin remna a siam a. Mizoram buai chungchangah pawh kohhranin Peace committee-te dinin silai hum zawkte'n kohhran chuan thlarau lam thil chauh ngaihtuah tura an hriattirna karah thlarau leh taksa inzawm dante hre rengin kohhranin hma a la zel a. Remna zawnna kawnga kohhran hnathawh hi theihnghilh mai theih a ni lo. Inremna kan lo neih hnuah kan rama hlemhletna lo hluar zel do kawngah pawh kohhranin hma a la zel a. Politics tui nu ata ram hruaitute an him theih nan leh ram mipui te'n fim taka politics an thlir theih nan Politics inzirtirna lamah pawh hma a la zel a. Vawiin thleng hian Sorkar tha nei tura inthlanna fel fai leh thianghlim kan neih theih nan huat leh sel karah a la ding zel a ni.

2:4. A bik takin Mizoram Kristian ramah hian Sorkarna a that loh chuan Kohhranin mawh a phur. A chhan chu Sorkar hruaitute leh hnathawk zawng zawng deuh thaw hi kohhran mite an ni. Mizoram Presbyterian Kohhranin mawh a phur zual, Sorkar kaihruaitu te leh sorkar hnathawk tam zawk hi Presbyterian mi leh sa an ni. Kan Assembly house-a seat tam ber hi Presbyterian mi leh sain an luah a, seat zawng zawng deuhthawah Kristian pa an thu fur mai. Kohhran mi vek!! An rorel dan a dik loha an tawngkam a mawi loh a, House-ah Kristian ze tha a lan loh chuan Kohhranin a mite a zirtir tawk lo emaw, a beramte a thunun zo lo tihna emaw a ni mai dawn lo'm ni? Chuvangin sorkar tha nei tur hian kohhran a ralbang thei lova, a mite rawngbawlna kaihhruai hi a mawhphurhna a ni. Mi thenkhatin kohhran hi kuang lo nawr ang hialin an puh chhe thin a. Lal Isuan a mite chu lei chi ni tur leh khawvel eng ni turin a hrilh a. Thlarau lam eng emaw, kohhran eng emaw ni mai lovin 'khawvel eng' ni turin a ni tlat. Kan enna tur hi Vanramah ni lovin khawvelah a ni. Kan al na tur pawh kohhranah emaw, vanramah emaw thlarau lamah emaw ni mai lovin 'Lei chi' ni turin ani tlat mai. Kan enna tur khawvel leh kan al-na tur Lei hi Lal Isua zuitu te'n kan thlarau san veng veng mai chuan mawhphurhna tlansana nuam chen, phurrit nghata theuleu kan ang mai dawn a ni!

2:5. Pathian thu kan en pawhin Sakhaw urhsunna hi Pathianin a mite a phut ani mai lova ram puma mi zawng zawng zingah dik tak leh fel taka inrelbawl leh hleihneihna leh hlemhletna tel lova rorel hi Pathianin a mite a phut tlat chu a ni. "In kutte ka huain ka hmusit a, in inkhawmpui urhsunahte chuan ka lawm hek lo vang. . .Nimahsela, rorelna dik chu lui angin luang sela, felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se" tiin Lalpan a mite a phut chu a lo sawi tawh a ni. Kut leh in khawmpui leh thil hlante chu Pathian puala thahnem ngai taka tih ni mahse rorelna dik a awm loha dikna leh felna hmuh tur a awm loh chuan LALPA'n an biakna a pawm lo a, a lawm lo. Ami ten an tih tur an ti tawk lo a ni. Kan ramah pawh hian kan inkhawmpui te chu a ropui tual tual a, Pathian tana kan thilpekah pawh hma kan sawn zel. A tha e. Amaherawhchu kan rama rorelna dik a awm chuan loha, dikna te tuilian anga a luan loh chuan Lalpa'n kan biakna a pawm dawn lo niin a lang. Chuvangin kohhranho te'n mahni hun leh hmun theuhah ram rorelna tha siam turin mawhphurhna kan nei a, tih theih pawh kan nei theuh tih kan hriat chian a tul hle a ni.

3. Thuneitute mawhphurhna:

3:1. Hman deuh lawk khan chhiat rupna thleng thei laka inven dan chungchang sawihonaah ka tel ve a. Chhiat rupna thlen theitu chi hrang hrang laka inven nana thil tul leh pawimawh te kan sawi khawm a. Kan In sak dante, kan tuichhe luan tir dante, midangte tana hlauhawm tur ngaihtuah thuah te kan hniam zia te sawiho a ni. Tih tur chi hrang hrang leh inbuatsaihna tur kawng hrang hrangah sawrkar dan, thuneitute rahchhan tur duan sa tha tak tak a lo awm teuh tih thian bengvarte atangin ka hre ve chauh a. Hetiang atana lo inbuatsaihna lamah hian Dan leh hrai chu kan lo nei tha khawp mai a lo ni a. Chuta tanga ka ngaihtuah zui tak chu Sawrkar tha chu dan leh hrai tha tak tak te kengkawh a tipuitling thei hi ni ta berin ka hria. Kan dan neih mek te hi that tawk lohna lai a awm thei na meuh ang. Mahse a thalai zawng pawh hi anih tur angin lek thei ila chuan hmasawnna tham chu a awm tak meuhin ka hria. MLTP Act kengkawhtu tur ten an bawhchhiata, Police ten trffic rules an pawisak loh a, Politician chhungte an tih sual phua jail-a an tan hleih theih loh chhung chuan Sorkar tha kan nei thei ngai dawn lo tih a chiang. Zan khat chu Bangalore khawpuiah Pu H T Sangliana IPS nen kan inkhawm hawlam chu kan mottor headlight lehlam a chhe tlat mai a. Kawngsirah kan ding a, tihngaihna vak kan hre si lova. Headlight lehlam a that tho bakah kawng lah chu a eng tha nasa mai si a. 'Kal mai ang, eng em kan ti lovang' ka tih pawh chuan ani Police hotupa zawk chuan 'Ka nauten min lo man hlauh chuan a zahthlak dawn em mai!' zu ti tlat a maw le! Dan chu a kengkawhtu aia lal ani a, ram dan bawhchhe thei khawpa lal, hruaitu, ramin a neih chuan rorelna dik leh fel beisei theih a ni lovang.

3:2. Sorkar tha hnuaiah chuan thuneitute'n hlauh tur dik tak hlaua hlauh loh tur huaisen taka an do ngam a tul bawk ang. Kan Sorkar ding tawh te hian mipuiin an hruai sual angin an insawi ve fo mai a. A hruaitu tur zawk a hruai turin an hruai sual theih chhung chuan engtikah mah sorkar tha kan neih theih ka ring lo. Mipuite hi ram leh hnam enkawl tura dinhmun min siam sak tu chu an ni teh meuh mai a. A hmangtu erawh chu Pathian a ni a, Pathian aia hlauh tur an ni lo phawt mai. Inthlan awm leh tura vote tawh loh hlauh avanga mipui lawmzawng ringawt ngaihtuah a, hriat nei tak tak lo mahni hmakhua ngawt hai, mi mawl ve tak takte vote an neih avang ringawta hlau reng renga rorel sorkar tan thil tha leh tlo ruahman a har ngawt ang tih a rinawm. Pathian ruat nia kan pawm hruaitute hian Pathian ruat anga an inhriat ve a tul hle. Tute thlan tlin emaw, tute beih vak zar emawa rorelna thutthlenga thu emaw an in tih chuan hlauh loh tur zawk hlauin dik tak leh fel takin ro an rel leh thei chuang dawn lo tlat. Josepha'n Aigupta ram rorelnaa dinhmun pawimawh a luah khan, 'Heta min kaltir tu hi nangni in ni lova Pathian a ni zawk e' a ti hmak mai a. Kan ram hruaitute pawh hian 'Heta min awmtirtu hi Pathian a ni' tiin Pathian thu ngaipawimawh ber se la. Vote leh tha leh sum hmanga lo puitute pawh Pathian hmanrua mai an ni tih hmu thiam sela an hlauhawm lutuk lo thei mai dawn lo'm ni ka ti!

3:3 Hman deuh tawhah khan ka thianpa Sorkar officer pakhatin min rawn phone a. 'Dik taka ka tih chuan min hrem dawn tlat! Min suspend hial mai thei a ni. Engtinnge ka tih ang?' a rawn ti a. Kei chuan, 'Pathian hrem a hlauhawm zawk. Mihringin suspend lo che mahsela Pathianin a suspend che chuan a pawi zawk ang. Mihringin suspend che mahsela Pathianin a suspend loh che chuan a tawk,' ka lo ti a. Dik tak chuan a ti ta a, tuar pawh a tuar rei viau. Mahse Pathian suspend loh na na na chu amah hrem azara chanvo tha chang zawng zawngte an tlak chhiat hnu pawhin ngil taka kalin chawimawiin a la awm ta zel tih ka hmu. Hlauh tur dik hlaua ngaihchan tur dik ngaichang chunga ram rawngbawl turin Pathian mite kan in chah mawlh mawlh a ni. Pathian zahna nen a hnuaia thurawn te hi ram hruaitute'n ngaihtuah se:

3:4. Sorkar tha chuan ram hmasawn nan therhlo thil buaipui lovin ram hnuk khawih thil, chhunzawm zel tlak project leh policy ngaihtuah se. 'Mi dem hman a ni ta love' tih hla ang khan, mi tih dik lo leh tih sual sep vel nana hun leh chil per seng ral mai lovin kawng dik zawh turin tan la sela, hun pum senga mi kih hnawk thiana buai mai lovin kawng thar leh belhfakawm lampui sial turin hma la se.

3:5. Politician, ram hmangaihtu te hian kan ram hi neitu rilru nen enkawl se la. Kum nga hnua tlin leh theihna tur ringawt ngaihtuah lovin mual an liam hnu pawha awm reng tur thil Zoram tan tih sak tumna nen rorel thei se.

3:6. Politics hi eizawnna a ni lova, ei tur petu dinhmun ani tih kan politician ten hria sela. Mahni leh chhung te ngaihsak hman lo khawpa rawngbawlna ani tih ngaihtuah se. Chutiang rilru pu tura mahni leh chhungkua a la inpeih loh chuan ram rawngbawlna hi bansan rih sela, in la muk turin eizawnna hna dang thawk rih mai zawk se.

3:7. Ram hruatute'n Party politics chu rawngbawl tura dinhmun siam nan an lo hmang anih pawhin Sorkarna chelha Zoram nu leh pa an nih hnuah chuan Mizoram tan, Mizo mipuite huapzoa nu leh pa nihna rilru pu thei se la. Chuvangin, 'Lehlam pawl' neihna rilru dah thain chumite lam hawia tawngkam hleihluak duhtui lo taka chhak chhuah te bansanin, Mizo zawng zawng tan Pa nih tling takin nung thei se.


Aw le, ka sawi tawh ang khan Mipuite mawhphurhna tih te, Kohhran mawhphurhna tih te, Thuneitute mawhphurhna tih te hi paper hran veka ziak tham anih avangin kan han sawi lan tak te khi a kim tawk lo tih hai rual a ni lo. Mipui, Kohhran leh Thuneitute'n kan tih tur theuh kan tih that tawk loh chuan Sorkar tha kan nei thei dawn lo tih erawh chu a hriat theih mai awm e. Engpawhnise, mitinte'n midang tih tur ngawt ngaihtuah lova mahni phak tawk leh dinhmun theuhah sorkar tha hnuaia kan mawhphurhna kan lo ngaihtuah zui theihna'n he thuziak tawi te hi a tangkai theih chuan a lawmawm ngawt ang.

Ka lawm e

No comments