Sahlam leh Tawlhloh puan chanchin

B. Lalhmingmawia


Hmanlai kan pi leh pute hun lai kha Indonain a khat tlat a ni ti ila kan sawi sual tampui lovang; chutiang hun harsa leh ralmuang lova cheng an nih avang chuan mi huaisen, pasaltha râl that thei kha an ngaisang em em thin a, khawtlangin an thlamuanpui em em thin. Chung hun laia pawimawh tak chu ‘Sahlam’ leh ‘Tawlhlohpuan’ hi a ni. He Sahlam leh Tawlhlohpuan hian Mizo nunah leh chanchin ziaknaah hmun pawimawh tak a chang a, heng chanchinte hi a thâmral mai lohna turin a lo chhuah dan leh a pawimawhnate leh chanchin tlangpuite sawi kan tum a ni.

Mi-Lu-khaina  Sahlam Thing Phullen 
SAHLAM : Sahlam chu mi lu khaina thing sawina hi a ni mai a, an râh lute an khaina a ni. Hmanlai khan pi leh pute hun lai kha chuan an indovin an inrûn thin a, hun harsa tak kara khawsa an nih avangin an nun a hrehawm em em a ni. Rammu leh rawlrâla che turin an chhuak thin a, an puithu thei em em thin. Chutianga mi rûn tura kal rammu turte ral khata an kal dial dial nuin an hmuh chuan a nau puak lai mawng beng thak thak chung chuan he nau awih hla hian a nau puak lai chu a awi mu thin a :

A khi a’n hian rammu an kal dial dial e,
Ka nauvi pa tel ve maw, râl that ve maw
tiin. Rammu tura tlangval zawng zawng kal fai vek hi Lalin an awih ngai lo thin.

Rammute chuan an râl dote lu chu an va la thin a, an lu lak chu an ak hawng thin. A hlat deuh erawh chuan a chhip vun sam telin an la thin a, an mi thaha bulah emaw, a chungah emaw dingin a hming vawi thum a chhâl thin a, ‘bawhhla’ a chham thin. Chutichuan khua an pa ta thin a ni.

Khuaa an luh dawn chuan en laiin khuaa luh a thiang lova, daiah khua an nghak thim thin. Zanriah ei kham lenglen hnu velah chuan rammu hlawhtlingte chuan thawm an han nei tan a, bawhhla an chham a, silai an lawn un un thin. Chutianga thawm chu khuaa miten an hriat chuan, “E, kan rammute an hlawhtling a ni” an ti a, silaiin an lo chhawn ve dawm dawm thin. Zankhuain tihian an inchhawn tlaivar zak thin. Khua a var veleh rammu hlawhtlingte chuan khua an lut tan a, khuaa mite zawng zawng chuan an lo hmuak a, rammute chu nulate chuan chawimawi nan ‘arkeziak’ an ban mawlh mawlh thin a ni.

Tichuan an mi lu hawn chu mual laiah an dah a, an lam hual a, bawhhla an chham a, silai, a mu awm lovin an kap thuai thuai thin. Lam hualtute khan chem an keng a, lam pahin an mi lu lak lu chu an sat zawk zawk thin a, naupang puak lai chenin chem an hum theih phawt chuan an sahtir ve thin. Hei hi an lo puitlin huna mi lu la tura an zirtirna a ni. Lam hual paha an mi lu lak lu an sah thin avang chuan ‘Sahlam’ tih tawngkam hi a lo piang ta a ni. Mi lu an sahlam-pui zawh chuan dai kiang thingah an khai tlar tuar thin a, chu an mi lu khaina thing chu ‘sahlam thing’ an ti a, sahlam thing atan hian Zihnghal leh Phân thing an duh bik deuh va, mahse a awm loh erawh chuan eng thing pawh an hmang thei tho. Sahlam thing hi a hranpain a awm chuang lova, kawtchhuaha thing remchang apiang kha mi lu khai nan an hmang mai thin a, chu chu sahlam thing a ni mai.

Kan pi leh puten sahlama mi lu an khai thin hi an mawl bik em vangah ngaih ngawt chi a ni lova, an hunlai sakhua leh thih hnu thlarau awm dan tur an suangtuah ang zuk suangtuahpui ve a tul awm e. An thlarau nun nen a inzawmna piah lamah an hmelma leh râlte an hneh ngei a ni tih entirna a ni. Chuvang chuan mi lu la thei leh ai theite chu an ngaisang em em a, an damlai hunin mite zah leh ngaihsan an ni a, an ngai ropuiin tuman an tithinur ngam ngai lo. Misual awmhlei deuhte chu, “Kha kiang rawh, ka chhawnin a hem ang che” an ti a, an ngawi hle hle thin a, an kiang rawk rawk thin. An damlai hun changah a ni lova, an thih hunah mitthi khua an thlenin ropui tak leh nuamsa takin an khawsa thei a, an mi thaha te kha an chhiahhlawh tur a ni a, hetianga mitthi khuaa an thlarau dinhmun tur hre rengin mi lu an la thin a ni.

Mi lu va lak a, lu tar thin hi keini Mizote chauh hian an lo chîng lova, hnamdangte pawh hrât tak tak an awm; hringei tih ang chite pawh sawi tur an awm. Kan Bible kan en pawhin Israel te chanchinah thuthlung hlui hun atang renga indo leh lute inlaksak ve thin an nih thute leh thihna khawp sual titute phei chu thinglerah an khai ve thin thu kan hmu (Deut. 21:22). Davida ngei pawhin Goliatha lu a lak thu leh Jerusalema a hawn thu kan hmu bawk. A dang pawh sawi tur a awm nual ang.

Khawvel chanchin dangah pawh Red Indian hote chuan luvun an hik thin thu kan hre bawk a, kum 1789 French Revolution hun laia an insâm vak thu te, kum 1939-45 Indopui-II-na hun laia |iau chhak lama khaw thenkhatahte chuan Japan lu an târ thute pawh an sawi fo thin bawk. Naga hote pawhin nu puak lai nausen lu an lak phei chuan an ngaisang em em thin an ti. Hei lo pawh hi khawvel chanchinah lu lak chanchin sawi tur a awm nual ang. Hnamdang hrang hrangte pawhin mi lu an la thin bawk. Chuvangin Mizote chauh hi lu la thin kan ni hauh lo, hnamdangte hlei hlei hi a hrât hrât an lo ni daih zawk.

Mizote hi tam tak chuan, “Mi lu la hnam” an ti thin. Sap pachal pakhat T.H. Lewin (Thangliana) pawhin kum 1872 vel daih tawh khan Lushai tih awmzia hi a hrilhfiah a, ‘Lu’ chu ‘head’ a ni a, ‘sha’ chu ‘to cut’ tihna a ni a, ‘Lushai’ chu ‘Lu la mi’ tihna a ni, tiin a lo hrilhfiah tawh a ni. Chu chu Saphovin Mizo min hriat dan leh hnamdangte paw’n min ngaihdan a ni. Zosap rawn kalte pawhin chu chu min hriat dan a ni bawk. Hei hi tun thleng pawha kan la hriat dik hleih theih loh a ni; thangtharte hian kan hriatfiah a tul hle. Dik taka sawi chuan Mizote hi a hnam ang zawnga ‘Mi lu la hnam’ hi kan ni bik hauh lova, an hun lai khan hmelma nei an nih avangin an râl dote lu kha an la thin a ni zawk. Pi pute khan mi lu hi an la mai mai ngai lova, an râlte ho lu kha an la zawk thin. Chuvangin Mizote hi ‘mi lu la hnam’ kan ni lova, ‘hmelmate/râl lu la thin’ kan ni zawk.

Mizoten lu lak kan chîn hun hi a rei tawh hle a, an hun chiah hi sawi fak hleih theih pawh a ni lo. A eng ber chi nge hmasa ber ang tih hi hriatthiam a harsa a, an indo va, mi lu an lak kan hriat hmasak deuhte chu heng - Chhakchhuak ho leh Run ral Paihte indona atang te, (hetah hian Mizo lal hmasa ber Zahmuaka pa Chhuahlawma man a ni), Khiangte ho leh Chhakchhuak ho indona atangte (hetah hian mi tam tak an thi - Mizo Chanchin - Rev. Liangkhaia, page 52). Tin, |iau chhaka an awm laia Kawlni ho leh Siakeng ho an indo thute leh mi lu an lak thu hla thu atangin kan hre thei bawk.

Kum 1715 (Mizo Pipute leh an thlahte chanchin - K. Zawla, page 315) vela Lalvunga, Hualngo lal chu Palian lal Lianpuia leh a thuihhruai hoten a lu an lak thu hla thu-ah kan hmu a, Lalvunga lu chu Sahlamah an khai thu kan hmu bawk. Hetiangin - 

“Lalvunga nu tap tap lo la i chau ang
I fa Lavung sahlamah uai zo ta e” tiin.

Tin, kum 1755 (K. Zawla, page 316) vel laia Zopui lal Lallula leh a hoten, Fanai lal Rorehlova te nen inthuruala Thlanrawn an râwt thu leh an lu lak chu Phân kungah an khai tlar tuarh thu heti hian hla thu kan hmu bawk -

‘Kan Zokhua hi dem lo u,
Thlanrawn thlunglu kan lakna,
Phânpui zur nguai a aw e,

Tin, kum 1740 vel bawra Khelte lal Mangthawnga fapa Mangkhaia, Champhai-a a awm lai, a nupui neih hnuah khawchhak lam râl Hrangchal hovin an man a, an kawl ngam lova, Zawngte khuaa Chuaungo mi Darkawlchhunchheka, pasaltha huaisen, tumahin do ena an en loh, tui hleuh thiam Rih lipui chunga a phaw chunga chaw fak thei an tih inah chuan Mangkhaia chu an dah ta a. Mangkhaia hi hmeltha tak, zai leh hla phuah thiam tak a ni. Mangkhaia tlan tur chuan Mangkhai pa chuan a upate a tir a, Zawngte lal Dara hnen atang chuan an tlan chhuak ta a, hlim takin an haw a, Bualte lal chuan a lo chelh a, zu te a lo zuk a, Mangkhaia chu a that ta mai a, a lu chu Pâng kungah a khai ta a, chu Pâng kung chu sahlam thing a lo ni ta, tihian hla pawh a  lo awm -

Bualte sahlama uai ta hnu kha,
Mangkhaia kirin ka ring love, tiin.

Darkawlchhunchheka chanchin hi tlem han sawi belh ta zawk ila, kan sawi tawh ang khan Darkawlchhunchheka hi pasaltha tak a ni. A pa hi Mizo zinga silai nei hmasa ber a ni tiin upate chuan an sawi fo thin. Darkawlchhunchheka pa hming hi hriat theih a ni tawh lova, Dara pa tia hriat lar a ni. Dara pa hi pa huaisen tak a ni a, heng hun lai hian kawl sipaiten an tiduhdah thin hle a ni awm e. Chuvang chuan Dara pa chu a thinur em em a, kâwl sipai ho rawn kal, an operation bei chu Dara pa chuan a chemtein chu kâwl sipai palian tak chu a chhun a, a tlu chu a ri chhawng mai a ni. Chu vang chuan a fapa hmingah pawh Darkawlchhunchheka a ti ta a ni, an ti. Dara pa chuan chu kâwl sipai silai chu a laksak ta a, chu chu Mizoten silai kan neih tanna a ni ta a ni, an ti. A hun lai hi kum 1700 hma lampang, Rûn leh Thântlang vela an chen lai a nih a rinawm. Naupang pawnto hlaah pawh tihian kan hmu a-

Sailo Ngurpui an lal lua, an thle lek tlek an thlunglû,
An vai riai riai an chawn bân, tunge chhun ngam?
Keimah kawlvai chhunbura, keimah Darkawlchhunchheka, tiin.

Mizorama mi lu an lak a, sahlama an khai kan hriat hnuhnun ber chu Chawngtlai khaw lal, Zahau lal ropui Nikuala leh a hoten Pawih pasaltha chhuanvawr, Râlbilha leh a hote, mi pasarih lai lu sahlam thinga an khai thu hi a ni. He sahlam hi tun thlengin a la dam a, he sahlam hi Hlai thing a ni. He sahlam hi tha taka humhalh tlat a ni a, hei hian kan Mizo history chhuina kawngah nasa takin min pui dawn a ni. He sahlam la hmu lo chuan hmuh ngei pawh tum ila, kan mihuaisen pasalthate huaisenna vawrtawp - lu an lak a, an khai thin kha chiang takin he sahlam hian a nemkai a, a chhinchhiah reng dawn a ni.