Ram Leh Hnam Humhalh

Vanlalsangzuali Chhakchhuak

Mizote zinga mithiam leh chhuanawm tak Dr. H. Lallungmuana chuan, “miin thiamna, finna eng ang a nasa pawh nei se la, a ram tan a hman si loh a, mahni ram leh hnam humhalh na chang a hriat si loh chuan ram tan engmah lo mai a ni” a lo ti thlawt a ni. Chuvangin, ram leh hnam humhalh hi a pawimawh zia nasa tak a kan inzirtir a hun ta. Mahni hnam hmangaih lo leh hmusit ching mi chu hnam hmelma, hnam phatsantu kan ti lo thei lovang!

Ram leh hnam kan humhalh dan tur hi kal paha inhrilh mai chi a ni lo va, Sakhi chul ram fan thuak thuak chi a ni hek lo. A ler a thuai mai lovin a bul thut atang a kan inzirtir a hun ta. Chuti ang a lo nih takah chuan engtin nge ram leh hnam chu kan humhalh ang a, engtin nge hma kan lak ang tih chu kan hriatchian a ngai hmasa ber awm e. Chuti lo chuan thing hmunah rawtuai khawrh kan lo tum palh ang. Chuvangin ram leh hnam humhalh dan tur leh a pawimawhzia hi i hre thar leh ang u.

Mizoram hi i ta, ka ta a ni. Tu ta mah a ni lova, a hmingthat leh nang leh kei kan hmingtha ang a, a hmingchhiat leh keini bak mualpho tur kan awm chuang lo a sin. Chuvangin he kan ram hi chawisang a, humhalh tur hian ‘NANG LEH KEI’ kan pawimawh ber a nih chu. Engtin nge kan tih hmingthat ang? tih zawhna a awm thei. A chhanna chu, eng mi pawh ni ila, khawi hmunah pawh awm ila, mahni hnam ngaihsanna chang kan hre tur a ni. Mahni hnam hmusita hnamdang kan ngaihsan chhûng chuan hnam phatsantu, hnam hmelma kan ni dawn si a.

Kan ram ror>ltu lian leh mi pawimawhte hi an va pawimawh em. Hmanah chuan feh kawngah inlungrual takin kan nui ho thin a nih kha. Tûnah erawh politik inchirhthehna nasa tak avang hian kan ram a kehchhia a, kan humhalh hlei thei tawh lo a nih ber hi! Politik lui tui hi ror>lna felfai tak kan neih a, kan ram leh hnam dinchhuahna tura Pathian min pek liau liau a ni. Mahse, a va tenawm tawh tak em. Kan party pui lo te chu kan inkawmngeih hlei thei tawh lo va, khawhar In leh hmun dang dangah te pawh kan thu ho hlei thei tawh lo. A chhan ni bera lang chu kan ram hruaitute hi an ni. Kan ram a lo dinchhuah a, kan humhalh duh a nih chuan kan ram hruaitu duh tak te hian lungrualna tlangah min lawnpui se la. Pawl hrang hrang tam ta lutuk te hian min tidal a, kan ram tan kan thawk ho hlei thei lo a nih tak hi. Chumi kan darhsarh tawh chu min huikhawm leh tûrin kan ram hruaitute hi an va pawimawh em. Hawh u, kan ram hi a boral loh a, kan humhalh z>l dawn chuan nangni hian tan han la ta che u.

Kan ram leh hnam humhalh thei tur chuan mipuite kan tan ho a, rilru hmunkhat kan put a hun ta hle mai. Kan hamthatna tur leh chhawr theih tur ringawt kan thlir a hun ta lo. Mizote hi hnam tlemte kan ni a, kan inpumkhat z>l loh chuan kan ram hi a boral thuai dawn. Ti boraltu ni lovin humhalhtu nih i tum teh ang u. Rilru hmunkhat pu ila, ram tan i thawk chhuak ang u khai. Keinin diklo taka kan nawr tlat chuan kan ram hruaitute pawh hi kawng diklo ah kan nawr kal thei a ni. Kan ram dinhmun han thlir hian kan Politik lui tui te hi ram hruaitu tih nut kan dai nge? Mipuiin kan dai nu zawk? tih hi kan inzawhfiah a hun ta e. Chuvangin, ram leh hnam chawisang a humhalh zel tur chuan mipuite hi kan tanrual a ngai tak zet ta. Mi tha, ram hmangaihtute chauh hi ram hruaitu atan i thlang ngam ila, mi thalo chu i hnawl ngam ang u le. Tichuan, kan ram hi kan humhalh a lo ni reng dawn a nih chu.

Khawv>l thiamna sang zel hian hma pawh min sawntir narawh e. Mahse, hei hi a thalo zawnga hmang mai lovin, a tha zawnga kan hman thiam a va pawimawh em. Tunlaiin khawv>l ram hrang hrang chanchin pawh Television-ah te kan hmu thei ta. Ram changkangte dinhmun kan hmuhte hi thlir liam mai lovin hmasawn nan i hmang ang u. Tin, heng ram hmasawn leh changkang tak te hi engvanga heti ang ni thei hi nge? tiin kan chhût ngai em? A chhan chu an ram an hmangaih a, an tanrual vang a ni. Kan rama media hote pawh hian ram an ti hmingtha thei a, an humhalh ve thei a ni tih hria se a tha hle mai. Ram tana thalo leh kan kehdarhna hmanrua ni theite chu tilang lo ngam se la. A tha zawng leh kan inpumkhat theihna tur lam hawite hi ngaipawimawh se a tha khawp ang. Tunlaiin mipuiin media mite thu thehdarh hi kan bengkhawn tawh a, kan rilru la p>ngtute an ni si a. Chanchinbu mite hian ram leh hnam humhalhna lam thute hi nasa zawkin ziak thei sela a va tha dawn >m.

Khawv>la ram changkang leh hausa America ram khu eng vanga changkang leh hausa nge a nih? A chhan chu a intodelh a, a lo hausa ta a ni. Ram a hausak chuan hma a sawn a, ngaihsan a ni thin. Tu hnam mahin a chimral theilo. Hausa tur chuan taihmak a ngai ta phawt mai. Kan ram leh hnam hi hnam dangte laka kan chawisan z>lna tur chuan kan intodelh a tul hle mai. Intodelh tur chuan taihmak a ngai. Hnathawh hreh neilo ila, eng hna pawh hi thawk bawrh bawrh ila kan va intodelh dawn chiang >m. Hnam dangte thawh tur kan kh>k chhûng chuan kan intodelh thei lovang. Chuti anga kan intodelh phawt chuan kan hausa ang a, Mite ngaihsan kan lo ni mai dawn a sin. Mi taima leh intodelhte hi ngaisang ila, chuti chuan inelna chang kan lo hre mahna. Ram a retheih tlat chuan ram dangte lakah kan tlawm lo thei lova. Kutdawh hnam kan nih chhûng chuan kan ram leh hnam hi kan humhalh thei dawn si lo.

Mizote hi hnam p>ng hrang hrang kan ni. Heng – Mara, Lai, Paihte, Ralte leh a dang dangte hi inlahranga inti bik awm lovin inpumkhat ila kan ram hian a tangkaipui ngei ang. Kan vai hian Mizo vek kan ni a, hnamah chiang ila. Inchhûngkhur hmunkhata cheng tlang reng te chu hmeichhia, mipa, tuai, patil tiin darh ta phung se la, inthurual duh tlatlo se chhûngkaw zahzawm an ni thei lovang. An chhûngkaw zahawmna tur an tichhia a, mite hmuhsit an ni mai ang. Chuti ang bawkin mizo hnam p>ng hrang hrangte hi chi bika inthliar awm lovin inhlawmkhat ila a va tha dawn em. Tichuan, kan ram zahawmna, ropuina te hi kan humhalh tlat dawn zu nia.

Chi binga inlakhranna leh indaidanna hi kan thiah a hun ta hle mai. Inchhûng chu zau pui pawh nise pindan hran hrana daidan a nih thliah thliah chuan in zau tak a nih zia a lang thei lovang. Kan ram hi a zim hle a, chutih laia kan indaidanna kan siam nasat lutuk chuan kan impumkhat thei ngai lovang. Kan inpumkhata a chhûnga chengte kan tanrual tlat loh chuan kan ram leh hnam chu engtin nge kan humhalh theih teh lul ang le?

Kan ram kan hnam hi kan humhalh tlat loh chuan a boral dawn a sin. Humhalh tur chuan tuten nge hma la leh ta ang? Heng kan sawi bakah hian NGO- YMA, MHIP, leh KOHHRAN, tin pawl hrang hrangte hi an va pawimawh em. Pawl hrang hrang te u, kan ram hi a boral kan phal lova, humhalh zel kan duh tak meuh a nih chuan kan ram tan i p>nchhuak ang u. Mizorama pawl lian ber berte hi tangrual se kan ram tan thil ropui tak an ni thei a ni. Anni hian ram ropui min thlen thei a, a humhalh theitute an ni. Ram leh hnam tihminghliautu chu hrem ngam se, mitha chu chawimawi rawh se. Dan felfai takin siam se la, chu chuan kan ram tan hamthatna a siam ngei ang. Tumah zah leh hmuhsit nei chuang lovin ror>l se la, kan ram tana tha tura an hriat chu tungding ngam mawlh rawh se. Kan ram hruaitu ber Lal Thanhawla pawhin he kan ram leh hnam humhalh tur hian aw a rawn chhuah ta, “Hnam pasaltha leh huaisen, ram tana fehchhuak lo haw te chu chawimawina ‘Nopui’ nen kan lo hmuak ang a, tlang kan thlir ang” a ti a ni. A va lawmawm em! Ram tana thil tha titu te hi kan ram, kan hnam humhalhtute an ni a, i ngaisang ang u. Chung mite ngaihsanna chu heng kan ram a pawl hrang hrangte hian bul tan se a tha hle ang. Tichuan, a rûkin kan ram leh hnam hi an humhalh dawn a lo ni reng mai. Chung an mi chawisan te chuan ram tan thiltha tih chu an inchhir ngai lovang a, a la ti ve lo te pawhin tih an chak z>l dawn a sin.

Tun-a zirlaite hi nakina kan ram la enkawltu turte an ni a. Anni hn>nah hian ram hmangaihna thinlung kan puttir a tul hle mai. A tam thei ang berin zirlaibu-ah te dah ni sela. Tin, ram leh hnam humhalh pawimawhzia hi inzirtirna (Awareness) te pawh tam zawkin siam ava tha em. Chuti anga kan tih phawt chuan an rilru ah chi angin kan tuh ang a, ram hmangaihna thinlungte chu mawi takin an parchhuah tir dawn a sin.Ram hmangaihna thinlung kan puttir loh miau chuan engtin nge an hnam chu an humhalh theih teh lul ang ni? Kan ram tan thil tha ti a, he zoram hi an humhalh theihna tur chuan fuihna tha an mamawh a ni. Chuti anga kan tih phawt chuan he ram hi an va humhalh dawn em. Sunhlu kungah thei dang a rah ngai si lo.

Mizo hnam hrang hrang, khawv>l hmun hrang hranga chengte thleng pawhin he ram hi hmangaih ila, kan ta a ni tih hi rilru a kan vawn reng a tul hle mai. Hnam dangte lakah kan ram zahawmna hi hralh mai lovin, chawisang zawk ila kan humhalh a lo ni mai dawn a ni. Engtin nge kan chawisan ang? kan tih chuan kan hnam culture leh incheina te hi zahpui lovin vawnnun a ngai ang. Mahni hnam culture leh incheina zahpui a, hnamdang tih dan kan ngaihsan chhung chuan hnamah kan la chiang tawklo hle a ni. Hnamah kan chian miau loh chuan engtin nge kan humhalh theih teh lul ang ni?

A vaukam tumbu han satthla lawk ila, mizote zinga pa challang leh ngaihsanawm tak mai Prof. Laltluangliana Khiangte chuan “Hnam dangte zinga thu ka sawi dawn reng rengin mizo hnam incheina ka inbel ziah thin” a ti. A sawi z>lna ah chuan, chu a thil tih chuan mizote a ti hmingtha a, ala hre ngai lote pawhin mizo incheina leh culture chu an lo hriat phah ta niin a sawi. Hei hi ram leh hnam chawisanna leh humhalhna kan ti lo phal dawn em ni? Hnai lo ve, kan theih tawk leh phak tawk ztla kan chawisan a, kan humhalh hi a tul tak zet ta. Keini hian kan culture leh chin phungte hi kan humhalh that loh chuan thang leh thar ztl turte hian an hre dawn si lo.

Heng kan sawi tak hrang hrangte atang hian ram leh hnam kan humhalh a pawimawh zia, kan humhalh dan turte leh kan humhalh loh chuan thil pawi tak a thleng thei a ni tih kan hre thei ang. Chuvangin, he kan ram hi kan hmangaih a, a boral mai tur leh hnam dang laka chim ral a nih mai loh nan tûn atang hian kan phak tawk zelin i humhalh tlat ang u. Chumi kailawn hmasa ber chu Pathian hriatpui tlak leh duh dan ni se.

“Lalpa rawngbawl duhlo ram leh hnam chu an la boral dawn si a.”

Nang leh kei hian kan ram, kan hnam hi kan humhalh loh chuan ram dang te’n min rawn humhalh sak dawn si lo.

No comments