Khuang Theology

- Dr. Lalzuia Colney
Lower Kanan, Aizawl
 
 
(Hei, ka hming bulah ‘Dr.’ te ka han dah ve ta hi engtizia nge ti in lo awm mai thei a. October 27, 2015 khan Doctor of Literature hi University of Jerusalem-in min rawn pek ve vang a ni a, chhiartuten in lo hre thiam dawn nia)

Thuhma : Hei, ka thupuiah hian tawng dang Theology te ka’n ti ve a, mi thu ziak tawng dang hmang uar lutukte ka sawisel thin a. Tun tumah hian Mizo tawng anga kan hriat lar ve tawh a nih avangin ka han hmang ve mai a ni. ‘Pathian leh mihring inkungkaih dan chhuina’ tihna lam a ni ber.

Mizo hnam nuna Khuangin hmun a luah dan hi mak ka ti a, sawi ka châk ve tlat a ni. November 21, 2014 khan ATC Day hmannaah tel ve turin ka awmna Kohhranin min ruat ve a. Resource Person ten thu bengvar thlak tak leh ngaihnawm tak an sawi hlawm a, a manhla hle. Zawhna leh chhânna hunah chuan ka han zâwt ve a, chu ka zawhna chu, “Mizovin Pathian biaknaa khuangpui leh khuangte kan hmang ang hi khawvêl hmun dangah hmang an awm ve em?” tih hi a ni. An hre lo nge ni, tuman min chhâng lo.

Khuang tobul: Khuang hi khawvel hnam tinin kan nei deuh vek mai. Mizovin hnam dang khuang kan hriat lar tak chu Vaikhuang tih leh Kâwlkhuang tih hi a ni ang. Bible-ah pawh hian B.C. daih tawhah khan Khuang an hmang tih a lanna chu Exodus 15:20-ah chuan, “Tin, zawlnei Miriami, Arona farnuin khuangtê a keng a; tin, hmeichhia zawng zawngin khuangtê kengin lâmin an zui chhuak ve ta hlawm a,” tih a awm. Heta ‘Khuang’ tih hi han sawi chiang deuh ila: RSV leh AV-ah chuan ‘Timbrel’ tih a ni a, GNB-ah chuan ‘Tambourine’ tih a ni thung a. Mizo Bible-ah chuan ‘Khuangtê’ tih a ni a, lehlin tharah chuan ‘perhkhuang’ tih a ni ta daih a. Engpawh ni se, Mizo hriat danah chuan khuangtê leh perhkhuang chu a hrang daih si a. GNB-a Tambourine a tih hi Mizo Dictionary lamah chuan Darbenthek a ti daih bawk a. Chamber’s Dictionary chuan Timbrel leh Tambourine chu a dah hrang lem lo. Zai rem nana hman ve ve tho a ni. Keini chuan Khuang (Drum) kan tih ang hi chu a ni lo deuh mai thei. Engpawh ni se, Khuangah ngai zel phawt ila.
Tichuan, Thuthlung Hlui lamah pawh Pathian fak leh chawimawi nan chuan Music chi hrang hrang an lo hmang thin a ni tih a lanna chu, Sam 150:3-6-ah chuan heti hian ziak a ni a:
        “Tawtawrawt hâmin amah chu fak ula,
        Perhkhuang leh tingtang nên amah chu fak rawh u.
        Khuangtê bênga lamin amah chu fak ula,
        Phenglawng leh phaiphulengin amah chu fak rawh u.
        Darbenthek têin amah chu fak ula,
        Darbenthek lianin amah chu fak rawh u.”    (Lehlin thar)

Hetah hian Musical Instrument an neih ang zawng zawng - tawtawrawt, perhkhuang, tingtang, khuangtê, phenglawng, phaiphuleng, darbenthek tê chi leh a lian chi te nen Pathian chu fak turin a sawm a ni. Engpawh ni se, keini chuan hetiang em em hi chu Pathian fak nan kan hmang ngai lo va, tul pawh kan ti lem lo mai thei. Mizo Society-ah chuan Kristian an nih hma khan an Musical Instrument chu khuang te, seki te, tuium te, tingtang te, phenglawng te, darbu te, darmang te, darkhuang te, phenglawng te, hnah tum te hi a ni. Amaherawhchu, hetiang zawng zawng hi chu zai rem nan chuan an lo hmang vek lem lo. China-ah chuan khuang te, seki te, darbu te leh darkhuang te hi an hmang thin a, hnah ham leh phenglawng hi chu mimal hman chi a ni deuh ber ang. Khuang erawh hi chu zainaah chuan a tel ngei ngei thin a, zai a tinuam a, an hlim phah thin. Chuvangin, thil kalhkim lo leh famkim lo taka thiltih sawi nan, “Khuang lova châi ang,” tih tawngkam hi an lo hmang hial a ni.

Chanchin |ha leh Khuang : Kum 1894-ah chuan Missionary ten Mizote chu Kristianah min rawn siam tan ta a. Kristian an nih atang chuan Kristian an nih hmaa zai leh lam nana an hman chi zawng zawng chu ramhuai biakna thil veka an ngaih avangin an hnawl vek a. Chuvangin, Kristian hmasate kha chuan khuang pawh hi zainaah an hmang ngai lo a ni. 1903-ah pawh khan, Zosaphluian Biate khua a tlawh tumin zawlbukah Pathian thu a sawi a, a ngaithlatu paho chu 50 vel an ni. Zosap thusawi chu hliah turin khuang chu ring tawkin an lo vuak khum a, a tibuai hle; mahse, ngaithla tawk chu an awm ve tho a ni (Tuichang Ral Presbytery Chanchin 1938-1995). Heng hun lai bawk hian Tualte khuaah chuan ring thar hovin an lal in bulah chuan hla an sa a, khuang an hmang ve a ni ang, an lalpa thinur chuan an khuang chu a cheh pawhsak nghe nghe a ni (Ibib. p.12)

A tira Kristian ni tharte chuan khuang leh thil dang tam tak, ramhuai biak laia an hman chu an hmang duh lo va, chutah chuan khuang pawh hi a tel ve a ni. Hun a lo kal zel a, 1919-ah chuan Harhna tum thumna a lo thleng a, Harhna intanna chu Nisapuiah te, Lungdaiah te, Thingkuangah te hian a ni. An hotupa Euva chuan khuang chu inkhawmnaah a la lut a, zai rem nan a hmang ta a, an hlimpui hle a. Suaka hovin Mission Vengah an kal a, khuang nen lâmin an chil a, biak inah an lut a, an inkhawm nghal ta a. Inkhawm an bân chuan khawlaiah kalin khuang pawh an keng zel a, an zai a, an lam bawk a (Ibib. p. 130-131). Khuang chu Pathian fakna hmanrua takah an hmang ta a ni. Hemi hun 1919 hi Mizo Kristianten khuang hmanga Pathian an biak tanna ber chu niin a lang.

Kum 1937-ah Harhna Kelkangah a lo thleng leh a, hetah pawh hian khuang hmangin an zai a, an lâm nasa hle tawh a ni. Hetah hian Bawrhsap Mc Call, ICS, Superintendent, Lushai Hills chu September 12, 1937-ah chuan Kelkangah chuan a kal a. Khuang nena an zai leh an lâm chu a hmuh chuan kuang chu an rilru chawk thotuah a ngai a, mite a tihel zoin a hria a, khuang chu mihring rilru chawk khawlotu nia a ngaih avangin Harhna chang ho chu a man a, 30 zelin Aizawl lamah tum thum a thawn thla a ni. Khuang hman hi phal lo mah se, tawnghriatloh leh lâm chu an chang tho.

Hun a lo kal zel a, Harhnain Zoram a tuam zêl bawk a, Kohhran tin tih theihah khuang chu an hmang ta zel a ni. Mission Veng hi Missionary thut hmun a nih vang nge ni, biak ina khuang lak luh chu an harsat deuh. 1964-ah HSLC kan Examin, Mission Vengah kan awm a, chutah pawh chuan biak inah khuang an la la lut lo. Dar nawn hma chuan kan thu ngawi thup a, dar an han nawn chuan Chairman kha a lo ding chhuak a, hla a han thlang a, Pi Zaiin Keyboard-in a han hruai a, mipui chu kan zai ta chauh a ni.

Khuangpui leh Khuangtê chungchang: Kan sawi tawh ang khan, khawvel hnam tin hian khuang chu kan hmang theuh mai. Amaherawhchu, khuangpui leh khuangtê (khuang nufa) kan hman ang hi khawvel hmun dangah hmang ve an awm lo a ni hial awm e. Hei hi thil mak tak a ni. Mizoramah pawh harhna a lo thlen khan, khuang an hman tan pawhin khuangpui leh khuangte hmang kher hian khuang an hmang bik lo. Engtik lai atang tak khan nge khuang nufa kan tih mai hi an hman tan tih hi hriat a har hle; mahse, tunah chuan kan hmang deuh vek si a ni. Hei hi Harhnain a ken a ni a, kan sawi tak ang khan, B.C. hun laiah pawh khuang lo lo hmang tawh pawh ni se, Mizoin khuangpui leh khuangtê inrem taka kan hman ang hi hmang ve an vâng hle a ni ang, kan senior leh dai zau deuhte ka zawt a, Upa C.Rokhuma te, Rev. Lalsawma te, Upa Dr. P.C. Biaksiama te leh USA-a ka thianpa Pu F.Lalsanga te pawhin khuang nufa kan hmang ang khera hmang hi sawi tur an hre bik lo. Chuvangin, Pathian hian Zofate hi amah fak nan khuangpui leh khuangtê inrem taka kan hmang hi khawvel ram dangin an neih ve loh, Special taka Zofate min pek niin ka ngai tawp a ni. A makna em em chu biak inah, ‘Krista thisen hlu tak chhuak chu ka tan a hlu a ni,’ tih kha, khuang khatin han sa teh u, lâm lo thei lo pahnih khat chu an lâm mai thei. Kha hla tho kha khuangpui leh khuangtê remin han la ve thung ula, lamtual khatin an lâm thei ang. Hei hi a makna chu a ni. |halai lam hla thar pawh hi khuang hnihin  a sak theih tho. “Lal lênna khawpui tual nuam,” tih kha khuang khat kher lovin, khuang hnihin han sa teh u, lamtual khatin an lam thei ang. Kan hla thar neihte pawh hi khuang hnihin a sak theih tho tih hi hriat a tha.

Kohhran Programme-ah hian hun bik leh ni bikte a awm a, hetah hi chuan khuang khat a ni emaw, ni lo emaw, a hla azirin ngaihthiam tho tur a ni. Khuang tel lova sak chite pawh a awm ve tho.

Ka rilrua awm reng thin chu, kan Mission Field Secretary pakhatin “Missionary Sapte khan Chanchin |ha hi a pot tel lovin, a chi chauh kha rawn keng sela, Mizoram pot-ah hian rawn kui tiak sela, tun ai hian kan rinnaah hian kan nghet ang a, kan hlimna pawh hian a daih rei zawk ngei ang,” a ti. Tunah chuan Sap Culture-in Pathian biak kan tum a, kan Culture a nih ve loh avangin kan harhnate hi a tlo lo em ni ang a tih theih hial a ni. Mi hnam ziain Pathian kan fak ta a ni.

Aw le, a tawp nan, tunah chuan Mission Vengah pawh khuang hnih an hmang ve ta. Kan khuang hian hma a sawn ve zel bawk. Rev. C.Pazawna (L) kha kum 1976 khan Synod Moderator a ni a. Khatih lai vel khan kan khuangte chu bawng vuna thing kuang kaiha tuam a ni a. A then phei chu bawng vun la pawr chuapte pawh a awm. A kaih marnaah pawh bawng vun zai phel sinin an kaih mar a, a kaih mar nan hêm an hmang bawk. Hei hi Rev. C.Pazawna chuan a ngaimawh deuh va, kan Pathian biaknaa khuang kan hmante hi tun aia mawi hnai zawka siam theih ni se tih hi Kohhran a tlawh kual velnaah chuan a sawi thin a. Kuang chu mawi tak leh felfai tak, thianghlim tak ni se a duh a ni. Hei hi Kohhran a tlawhnate chuan an ngai pawimawh ve ta hle a, khuang chu mawi tak leh fel takin an siam ta a, chu chu Kohhran dangte pawhin an entawn ve ta zel a. Tunah chuan kan khuangte hi savuna kaih ni lovin, thir hmangin an kaih ta a, a pawh mar nan screw te an hmang ta a. Khuang hmai leh a savun thlengin varnish-in an hnawih ta vek bawk a, kan khuangte chu a mam tle zar ta a ni. Hei hi Rev. Pazawna hmalakna a ni.

Kohhran hlim kan tih hi eng nge ni? Zai a tuia lam an tam chuan Kohhran a hlim kan ti a, inkhawm a nuam a, inkhawm kan chak bawk thin. Hei hi Kohhran nuam leh hlim kan tehna a ni lo thei lo. Chuti a nih chuan Pathianin khawvel hmun danga a pek ve loh Mizo Kristiante tan Special taka a pek khuangpui leh khuangte hi hmangin zai tluk tluk ila, lamtual khatin lam bawk ila, Kohhran nung a ni ang a, kan Pathian biak pawh hi a lawm ngei ang. Ka ngaihtuah fo chu, biak ina hla thiam tlan mang loh kan han sa a, upa lam thenkhat phei chu hmui an chip hmakin ka hria. |henkhatin ‘Pathian biakna tho alawm,’ an ti ang, a dik reng. Mahse, mipuiin kan thiam tlan kan sak pawh hi Pathian fak leh biakna tho a ni alawm. Rev. Saiaithangan a sawi thin chu, biak ina Pathian fakna chu, “Kan zaa sawt tlanna tur ber ni zel rawh se,” a tih hi a la dik fo a ni. Tichuan, khuangpui leh khuangte hmang ngei hian Pathian fak ila, Kohhran nung leh hlim kan ni zel dawn a ni. Hei hi kan duh lo a nih chuan, Kohhran hi hlim lo ila, Pathian pawh hi dan ang chauhin be hram hram ila kan tihna tlukah kei chuan ka ngai. Min tawmpui awm ve tak ang maw!!

No comments