R. Vanlawma leh history

Vanlalremruata Tonson

R Vanlawma chuan 'Ka Ram leh Kei' (My Country And I) tih lehkhabu a ziak a. 'R Vanlawma leh Mizote' tih thupui hman ka tum ve zet nain thupui herh hmel zawk duh vangin ka thlak leh si a nih hi. Naupan lai atanga a lehkhabu chhiar ve thinah chuan hmaichhana kawm lo awm mi tlemte te zing ami ka nih ka ring. Biak tur a awm tawh loh meuh hi chuan ka inthiam lo ve deuh. A awm ta lova, inthiam lohna tur dang pawh ka nei nual. A thuziak hrang hrang te hi lo clip a, nakina zirchian ve deuh hlek tur a ni, ka ti a. Thuzawh duh pawh ka nei ve nual. "Ka ti ang," ka ti a. Ka ti leh lo thin. Heti mai tur hian ka lo ngaihtuah ngai lo atin ni. A dam lo tih ka hriat chuan a biak tlak tawh loh.

Tuk khat chu eng thil chiah nge a nih ka hre leh mai pek lova, chanchin thar atan chuan a ni ngei mai, biak ka tum a, a chhungte chuan a dam loh avangin biak tlak a nih loh thuin min lo chhang a. Chanchinbuah tarlan tur a nih chu ka ti a. Ka tarlang chuang lova. Tha leh mai turah ka ngai a, a that loh thu chanchinbuah ka hmu a. A tha thei lo reng a, a thi ta a. Ka biak tum tum kha Aizawl Post chanchinbu office-a a a thil zawh hotê ka lo chhan ve chang a awm tih lohvah chuan ka biak ve pangngaina tur a ni. MZP office office-ah chuan a ti ti chu ka ngaithla tawh. Mahse, R Vanlawma chu keimah ngeiin ka la be miah lo.

Ka ngaihtuah a, R. Vanlawma vuinaa tel chu ka tih tur niin ka hria a, ka tho thurh a, ka kal a. Ka thleng lo. Kawngah mi ka tawk a, a vuina programme an zawh tawh thuin ka zawhna min chhang a. Ka tlai bawk si a. Ka zak deuh hlek a, ka let leh ta a nih kha. Ka hre lo, ka tih atan chuan awm ka ti chiah lo. A hminga university-in history-a master degree certificate an pek chu ka ni ve a. Vanlawma chu history a ni ka ti mai thin a. Ka be lova, a vuinaah pawh ka kal ta lo a nih chu. Chumai pawh a ni lo, hming bula "Dr." dah ka rilruk laia synopsis tlem ka ziah ve hman kha Mizo nationalism chungchang chu a ni ve asin maw le. Tunah chuan, ka thiante chuan R Vanlawma vuinaa an kal ve thu an la sawi thin ang a. Kei chuan kal awm tak, a thih hun laia chanchinbua inhmang, adviser a (R Vanlawma) nihna MZP-a executive member ni ve leh MZP Chanchinbua Joint  Editor nihna pek ve chuan "Ka kal ta lo…," a ni tia a vuinaa ka tel tak loh thu ka sawi ve dawn ta a nih hi. Thiam nih chuh theihna tur pakhat ka neih chhun nia ka hriat chu, "Thawnthu dang ka sawi a ni ve mai ang chu" tih hi ni berin ka hria.

R Vanlawma a thih tak vangin ka sawi ta duah a nih chu. Khatiang thleng thleng sawi awm a nih leh nih loh pawh ka hre lo. Ka hriat erawh chu R Vanlawma hi tu nge a nih tih hi ka ngaihtuahnaah a awm ve thin. Lehkhabu leh article tam tak a ziak a. Mizo tawng hria history-a tui tan chuan chhiar ngei ngei tur an ni. Ka chhiar fo thin a. History ka tui ti tur ka nih leh nih loh chu ka hre lo. Ka Ram leh Kei hi chu ka chhiar fova. Ka naupan lai atanga ka chhiar thin leh Mizoram political history chungchangah phei chuan ka hriatna tehfunga ka lo hman fo thin a ni. Naupan laia tuna Mizoram dinhmun lo inherchhuah dan ziahna lehkhabu chhhiar tur ka hmuh hmasak leh ka chhiar hmasak a ni a. A dang chhiar tur a tam vak lo bawk nen ngaihtuahna a hruai thui lo thei lo a ni.

'A duh duh a ziak alawm,' tiin mi pakhat chuan min hrilh a. Ka hre lo le. A thuziakte hi eng tiang chiaha dika dik lo nge a nih hre turin ka chhut chiang tak tak ngai lo, tih erawh chu ka hria a. Mahse, India independent dawn vela Mizote dinhmun chungchang han sawi hi chuan R Vanlawma hi a ri ring ber thin. "A thu sawiah amah leh amah a inpaihthla," an tih ka hre tawh thin a. "Ani pawh eng a ni bik lo," an tih ka hre tawh a, "Ka," tih a uar lutuk an tih pawh ka hre tawh bawk.

Sawitu hrang hrang te thusawiah hian ngaihdan siam ka tum lem lo. Ngaihdan ka siam chiang tak erawh chu R Vanlawma hian thu min hnutchhiah a. Chu thu chu chhiar tlak ni lovin chhiar makmawh a ni a. Inhlanchhawn zel tlak ni lovin inhlanchhawn ngei ngei tur a ni. Mizo chungchanga academic documentation centre zawng zawngah chuan a awm ngei tur a ni a. A awm lo a nih chuan a kim lo a ni. Dik tak chuan a lehkhabu mai ni lovin a article te pawh an awm thap turah ka ngai. Mizorama library leh archive te hian an kawl hlawm ang emaw. Lakkhawm an tum ang emaw chu le. Tul an ti lo thei a, hlu pawh an ti vak lo mai thei. Sum senna tur a nih chuan khatiang atana sum sen pawh an ui mai thei bawk. Ka hre lo le.

R Vanlawma kuthnu hi hlu ka ti a. Hlu ka tihna chhan chu a famkim loh ka rin vang a ni. A famkim loh ka ring chauh a ni lova, a dik tawk lohna lai awmin ka ring a, "bias" turah ka ngai. A "bias" chu a hlutna ber turah ka ngai nghe nghein ka hria. Trained historian a ni lova, trained political scientist a ni lova, trained economist pawh a ni lova, trained writer pawh a ni hek lo. Chuvangin a thuziak chu thudik tak anga pawm tur niah ka ngai lova, a dikna leh dik lohna chu finfiah turah ka ngai a ni. Thudik hlang hlak a ziak a, complete story min pe a nih chuan a theiin kan hriatrengna thinlungah a ziah angin dah ila, kan mamawh hunah ngaihtuah chhuak ila. A nih loh leh mamawh huna haichhuah leh mai theih turin lehkhabu dahkhawmna emaw thuziak dahkhawmnaah dah ila. Computer-ah emaw film-ah emaw te pawh a dah theih ang. A mamawh apiangin kan va hai chhuak leh mai ang a.

A taka thil lo tawngtu thu leh hla ngei kan hmu a; thil thleng a awm a. Chu thil thleng chu a titu leh ngaihtuah chhuaktu te zing a mi ngeiin a ziak niah ka ngai a. A telna chin a ziak a. A thlir dan leh beisei dan a hmuh theihin a hun lai Mizo rilru puthmang pawh a chhuidawn theih niah ka ngai thin. Tumah a vengthawng lova, mi thenkhat chuan insawi thiamah an ngai deuh thin tih pawh ka hria. Mahse, a thuziak emaw a hun lai thil awm dan interpretation chu kan kutah a awm niah ka ngai leh a. Chu chu a hlu e ka la ti ta a ni. Ama tawn ngei emaw a hriat dan, hmuh dan leh ngaih dan a ziak a.

India independent dawn laia Mizo zinga mi langsar leh hruaitu pakhat a ni a. Mizo te dinhmun tura thutawp siam thei tura ngaih leh chutiang mi nih tum a nih avangin a duh ang a hlawhtling emaw tling lo emaw ka ngaihtuah lo. A duh ang chu hlawhtling thei a nih leh nih loh emaw, lo hlawhtling ta se Mizo te tan a tha dawn nge dawn lo ka ngaihtuah bawk lo. A thu leh hla zawk chu Mizo chanchin leh dinhmun chhui let nan a pawimawh ka ti a ni.

A vanglai chuan Mizo tana thil tha tura a ngaih chi hrang hrangah chuan a inrawlh kim hle a. Amah hi zir ila a duh dan leh a hmalak dan te a hlawhchham dan te zir ila, Mizo history kan zir ni ber mai te hian ka hria. A thuziak te lo dik lo deuh laite lo awm ta se, a dik loh dan leh a chhan  te hi hluin ka hria a. History chu a ni mai lawm ni ka thin reng a ni.

Thil tha ber a hria ka ti lova, dik ber a hria pawh ka ti lo. Mahse, tha leh dik hriaah a inngai a, a tlawm ngai lovin ka hria. Tha leh dik nia a hriatah chuan a ding tlat thin a. Tha leh dik nia a hriat lohah chuan tel a tum lo mai nite hian ka hre thin. Pawl a din a, politics-ah hma a la a. Dik leh tha nia a hriatah lo chuan a awm tak tak thei lova. A lang leh thin a ni. "Political sufferer" an tih pawhin awm viauin ka hria. Politics-ah chuan policy-a rinawm tlat leh thil tak tak duh a, tha lo zawk leh dik lo zawk nia an hriat pawm zam thei lo tan chuan hmun a awm meuh lo niin ka hria a. R Vanlawma pawh a leng chiah thin lo ni ber hian ka hre bawk.

Mizoramah chuan investigative journalism-ah chuan hma a hruai hle niin ka hria a. Zuah a nei vak lova, sawisel ngam loh pawh a nei lo nia an sawi chu a dik thui hlein ka hria a. Chuvang chuan mi tihchhiat hi a duh ber lem lo niin ka hre bawk. A tum (intention) hi a chhe lo a ni mai ang chu. Chutiang mi chu Mizote hian kan mamawh niin ka hria. Mahse, thil fel zan lo nia a ngaih pawng sawi chhuah tul a tih lem loh awm ni hian ka hre thin a. Hriat loh vin a bo hlen ta chu a ni ber mai. 

Ka naupan lai chuan Zalen Cabin hi ka hre thin a. Ka hmu chak hle. Ka hmu a, mi chuan ropui an ti lovang, chu tak chu ka mita a ropuina chu a ni si. Kum10 chuang liamtaah khan Zalen Cabin chu ka hmu a. R Vanlawma chu a zalenin phuartu a neih vak ka ring lo. Zalen Cabin ka hmuh chu dapa sak a ni. Chumi tum chuan Zalen Cabin atanga hla loteah Vanlawma ni awm tak chu ka hmu a. Biak ka duh hle a, ka be lo. Chumi tuma Vanlawma nia ka hriat chu a lo ni ngei bawk a. Investigative journalist hmasa a ni a, Mizoram palar leh mi tam takin hruaitu ena an en a ni a. Duh se la chuan khawvel khawsaknaa amah chawikan inhuam pawh an awm teuhin ka ring. Chawikang ta chiah chu an awm lo a nih hmel hle. Chu chu a ni a ropuina leh zalenna. Ka thei ve ang em tih ka inzawt fo thin.